Η σχολική χρονιά αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς και το ρητό περί κατεργάρηδων και πάγκων επανέρχεται για να επαληθευτεί σαν φθινοπωρινό πρωτοβρόχι.

Τα παιδιά αρματώνονται καθημερινά τις ογκώδεις σάκες και σπεύδουν βραδέως για τα κάστρα της γνώσης, τα σχολεία μας. Με τη ματιά τους, είναι εύλογος αυτός ο χαρακτηρισμός των εκπαιδευτικών υποδομών, αφού τα κτήρια των σχολείων μοιάζουν –ειδικά στα αστικά κέντρα– με απόρθητα φρούρια, όλο σιδεριές και κάγκελα στα παράθυρα, πορτάρες που ανοιγοκλείνουν αστραπιαία, συρματοπλέγματα στην κορφή των περιφράξεων. Έπειτα, τα παιδιά κινούν γοργά για τις υπόλοιπες περιπέτειες της ιπποτικής ημέρας τους, φροντιστήρια και δραστηριότητες, μπαλέτο ή ποδόσφαιρο, αγγλικά ή πιάνο. Πρόσφατα δε, το Υπουργείο Παιδείας σκέφτηκε να εντάξει νοικοκυρεμένο πακέτο απογευματινών ασχολιών στο πρόγραμμα των φρουρίων-σχολείων, με τη λειτουργία τους να φτάνει ως τις έξι το απόγευμα.

Υπάρχει μια συνέπεια στη γραμμή της επικαιρότητας ως προς την πτωτική παρουσία των παιδιών στο δημόσιο χώρο. Αποκορύφωμα, δίχως αμφισβήτηση, αποτέλεσε η περίοδος της καραντίνας, όπου πέρα από τα κλειδωμένα σχολεία, λουκέτο μπήκε στις παιδικές χαρές, τα γήπεδα και τα γυμναστήρια. Η λεγόμενη κανονικότητα, πάντως, καθιστά εδώ και καιρό την περιφραγμένη απασχόληση των παιδιών ως βασικό μέλημα των γονέων. Πολλοί παράγοντες έχουν οδηγήσει σε αυτό, από τις υποχρεώσεις και την έλλειψη χρόνου των ενηλίκων της οικογένειας, μέχρι την τεχνοκρατική ανάγκη τα παιδιά να «μάθουν από νωρίς» την έννοια της εντατικής απασχόλησης, της απόκτησης δεξιοτήτων, της χρηστικής δραστηριοποίησης.
Την ίδια στιγμή, πολλή συζήτηση γίνεται για την έννοια της παιδικότητας και πώς αυτή χάνεται. Η εποχή του διαδικτύου με την τρομαχτική ευκολία στην πρόσβαση υλικού που δεν ενδείκνυται για παιδιά, η αβίαστη έκθεση σε βίαια ή σεξιστικά πρότυπα, η πρόωρη σεξουαλικοποίηση, έπειτα η τάση για συσσωρευμένη και αγχωτική ανάληψη ευθυνών, ακόμα και η νομοθετημένη ανοχή στην εργασία ανήλικων, τόσοι και τόσοι λόγοι συμβάλλουν στην αφήγηση περί απώλειας της παιδικότητας στην κοινωνία μας.

Αλήθεια, μπορεί να υπάρξει σήμερα παιδικότητα; Αναφερόμαστε στην ανθρώπινη κατάσταση των πρώτων χρόνων της ζωής, όταν επικρατεί η αθωότητα, η δημιουργικότητα και ο πειραματισμός, η ανεμελιά και –όρος τρομερός– η ελευθερία. Η παιδική ηλικία για να ανθίσει χρειάζεται την ελευθερία, με την έννοια της αποδέσμευσης από ασφυκτικά πλαίσια, αυστηρές συνθήκες και καθορισμένες νόρμες. Μονάχα έτσι μπορεί να ξεδιπλωθεί ένα παιδί, να ενεργοποιήσει τη φυσική του δημιουργικότητα και την τάση για εξερευνήσεις και πειραματισμό, στοιχεία καθοριστικά για την πολύπλευρη ανάπτυξή του. Για να ανασάνει ένα παιδί, για να διατηρήσει την αθωότητά του, δεν πρέπει να φορτώνεται με αλύγιστους κοινωνικούς τύπους και υποχρεώσεις, με την επιβολή μιας ενήλικης σοβαρότητας και συνέπειας.

Είναι εφικτή μια τέτοια πραγματικότητα για τα παιδιά; Ο καταιγισμός του προγράμματος με σχολικές υποχρεώσεις και εξωσχολικές δραστηριότητες καθιστά είδος προς εξαφάνιση τον περιβόητο «ελεύθερο χρόνο». Ο προβληματισμός περί παιδικότητας επικεντρώνεται σήμερα στην α λα Προυστ –αυτού του μεγάλου θεωρητικού της παιδικής ηλικίας– αναζήτηση του «ελεύθερου χρόνου» και στην επικείμενη αξιοποίησή του. Έτσι, επικεντρωνόμαστε στη δημιουργική διάρθρωση των εναπομεινασών ωρών της ημέρας του παιδιού. Τριάντα λεπτά ίντερνετ, μερικές σελίδες βιβλίου, βόλτα στο πάρκο για καμία ώρα.

Με αυτόν τον μονόπλευρο προσανατολισμό για την υπεράσπιση και αξιοποίηση του «ελεύθερου χρόνου» πετυχαίνουμε μισά αποτελέσματα. Η διατήρηση της παιδικότητας δε χρειάζεται μονάχα χρόνο, αλλά και χώρο για να υλοποιηθεί. Η φυσική διάθεση για εξερεύνηση και δημιουργικότητα χρειάζεται ισόποσα «ελεύθερους χώρους», πέρα από τις περιφραγμένες αυλές των σχολείων μας, την άτεγκτη δομή των φροντιστηρίων και των κέντρων μελέτης, το οριοθετημένο πλαίσιο σχολών και γυμναστηρίων.

Είναι αλήθεια πως τέτοιοι δημόσιοι χώροι σπανίζουν στα αστικά κέντρα. Οι παλιές αλάνες μετατρέπονται σε πολυκατοικίες ή εκπίπτουν σε σκουπιδότοπους, οι περιφραγμένες παιδικές χαρές κρίνονται ακατάλληλες και κλείνουν υπό το φόβο ατυχημάτων, οι πλατείες τελευταία αναβαθμίζονται σε εργοτάξια, σε ορισμένες γειτονιές τα δημόσια γηπεδάκια φρουρούνται. Μονάχα σε κάποια άλση και πάρκα μπορούν να καταφύγουν τα παιδιά και να παίξουν ακηδεμόνευτα από συγκεκριμένους κανόνες και κλειστοφοβικές χωροταξίες. Μια έλλειψη ουσιαστική, διότι, ας μη γελιόμαστε, η παιδική ηλικία δεν ανθίζει στο σπίτι, ιδιωτικά, κατά μόνας. Αντίθετα, χρειάζεται συνύπαρξη, αλληλεπίδραση και επικοινωνία, όπως χρειάζεται και άγνωρα, προς ανακάλυψη μέρη, δίχως προκαθορισμένες συνθήκες και πλαίσια.

Τελικά, η ελαχιστοποίηση τέτοιων ελεύθερων εκτάσεων εντείνει την απουσία των παιδιών στο δημόσιο χώρο. Όμως, αν θέλουμε να υπερασπιστούμε την παιδικότητα, οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε την οργανική της σχέση με κοινούς χώρους που – τρομαχτική φράση– δεν προορίζονται για κάτι συγκεκριμένο, παρά για την αξιοποίησή τους από τους ανθρώπους κατά την αναψυχή του «ελεύθερου χρόνου».

Ο Καζαντζάκης, ανάμεσα στα τόσα ταξίδια του, κάπου έγραψε πως οι μοντέρνες πόλεις έχουν φύλο. Άλλες είναι θηλυκές κι άλλες αρσενικές. Σίγουρα, αυτές οι ανθρωποποιήσεις στο μυαλό του θα αναφέρονταν σε ενήλικες υπάρξεις. Ναι, η δομή των σημερινών πόλεων είναι βασισμένη στα χαρακτηριστικά της ενηλικίωσης: προάγει τη σοβαρότητα, τη συνέπεια, την παραγωγικότητα και την αποτελεσματικότητα. Όλοι μας οφείλουμε να μεταβαίνουμε από σημείο σε σημείο, από χώρο σε χώρο, άμεσα και υπεύθυνα. Η άσκοπη, αυθόρμητη περιπλάνηση, η αθώα και παιχνιδιάρικη διάθεση για εξερευνήσεις περιθωριοποιούνται και κατακρίνονται. Η ταχύτητα και ο ωφελιμισμός πατάσσουν τη μαγεία και την παιδικότητα της πόλης, σε σημείο να οδηγούμαστε σε ακατάλληλα για παιδιά αστικά κέντρα.

Άραγε να είναι αυτή η δυάδα που χρειαζόμαστε για να υπερασπιστούμε την εκπίπτουσα παιδικότητα; Περισσότεροι ελεύθεροι χρόνοι και χώροι αφενός, μια γερή δόση ενεργητικής, συλλογικής ανεμελιάς αφετέρου; Σίγουρα, πάντως, αυτή η δυάδα συνδυάζεται ιδανικά, συνθέτοντας καινούργιες παιδικές ματιές σε ενήλικα, μυωπικά μάτια. Ο Οκτώβρης διαβαίνει με όλη τη γοητεία του φθινοπώρου, των μεταβαλλόμενων χρωματισμών στις φυλλωσιές των δέντρων, με τις χορευτικές φιγούρες των νεφών στον ουρανό και τη μυρωδιά της πρώιμης βροχής. Τα σχολεία και οι δραστηριότητες συνεχίζονται σε πλήρεις ρυθμούς, κάθε κατεργάρης στον… ή μήπως όχι;

*Πίνακας: Μπραέσας Δήμος, Σαλίγκαρος, περ. 1930