Τα πιο χρήσιμα και επί της ουσίας ενδιαφέροντα κείμενα είναι αυτά που μας αγγίζουν και μας μιλάνε βαθιά — αυτό εξαρτάται από το τι έχουμε ζήσει, πώς αντιλαμβανόμαστε τις καταστάσεις και τη ζωή εν γένει.
Μας δίνουν απαντήσεις για πράγματα που έχουμε σκεφτεί αλλά δεν είχαμε τις λέξεις να τα σχηματίσουμε ή, ακόμα, μας ανοίγουν καινούργια πεδία σκέψης. Εξίσου σημαντική όμως είναι και η διαδικασία του προβληματισμού, της επανεξήγησης και επαναδιαπραγμάτευσης των συμπαγών ιδεών. Το σημείο που απασφαλίζονται τα ασφαλώς και προφανώς εννοούμενα και το μυαλό ξεκινάει για μακριά.
Τα κείμενα, λοιπόν, που έχουν πραγματική αξία, δεν είναι αυτά που απλά «τα λένε καλά». Είναι αυτά που καταφέρνουν να συνομιλήσουν με τον αναγνώστη και να πυροδοτήσουν τον δημιουργικό διάλογο. Τότε είναι που όλα αποκτούν νόημα και ζωντάνια.
Ένα τέτοιο κείμενο είναι το «Έστησ’ ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη…» της κας Μιράντας Τερζοπούλου (λαογράφου και εθνολόγου), το οποίο αναφέρεται στο Πάσχα, τα έθιμα, τα τελετουργικά τραγούδια και τις κοινωνικές τους αξίες. Ένα εξαιρετικό και με βάθος κείμενο που μας συγκίνησε και μας προβλημάτισε. Με αφορμή, λοιπόν, το κείμενο αυτό, ανοίγουμε έναν σύντομο διάλογο με ορισμένα αποσπάσματά του και ευελπιστούμε και μαζί σας.
Το εαρινό Πάσχα, «εορτή των εορτών και πανήγυρις των πανηγύρεων» για τους χριστιανούς της Ορθοδοξίας, κατέχει κεντρική θέση όχι μόνο στο εκκλησιαστικό αλλά και στο λαϊκό εορτολόγιο των Νεοελλήνων. Συμπίπτοντας χρονικά με την κορύφωση της άνοιξης, αποτελεί και το ίδιο κορύφωση του ανοιξιάτικου λατρευτικού κύκλου, προσλαμβάνοντας έναν ιδιαίτερο συμβολικό χαρακτήρα. Οι γιορτές και οι τελετουργίες του κύκλου αυτού, πολυεπίπεδου και πολυσυλλεκτικού, συγχωνεύουν ποικίλα θρησκευτικά στοιχεία και λατρευτικές πρακτικές, που ανάγονται σε διάφορα πολιτισμικά στρώματα και διαφορετικό ιστορικό βάθος.
Η συγγραφέας πασχίζει να αναδείξει μία γραμμή που μας ενώνει με το παλαιό. Και εγώ πασχίζω να την ακολουθήσω. Κλείνω τα μάτια και θυμάμαι μυρωδιές, ακούσματα, φιγούρες από τους Επιτάφιους και τις Αναστάσεις. Αναρωτιέμαι για τον Νεοέλληνα και για τον ίδιο μου τον εαυτό· τι είναι το Πάσχα για εμένα και για εσένα, σήμερα, στην εποχή της μονοσήμαντης σκέψης; Αυτό το «ιστορικό βάθος» το αντέχουμε ή είναι βαρίδι στις συνειδήσεις μας;
Είναι φανερό πως ο χρόνος, καθώς και ο τρόπος, που καθιερώθηκε να γιορτάζεται το χριστιανικό Πάσχα δεν ήταν τυχαίοι. Αν αναδείχτηκε στην πιο σημαντική και λαοφιλή γιορτή είναι γιατί συνταυτίστηκε με τις τοπικές αρχαίες δοξασίες, ανταποκρίθηκε στις μύχιες ανάγκες της παγανιστικής λαϊκής ψυχής, που συνέχισαν –και συνεχίζουν– να λειτουργούν παράλληλα με τις χριστιανικές αντιλήψεις. επίσης, δεν είναι τυχαίο το ότι, σε αντίθεση με τα δρώμενα του Δωδεκαημέρου και της Αποκριάς που τελούνται από άνδρες, ο εθιμικός κύκλος της άνοιξης ανήκει σχεδόν αποκλειστικά στη δικαιοδοσία των γυναικών. Όχι μόνο επειδή η γονιμότητά τους συνδέθηκε με την εικόνα της εκρηκτικής, αυτή την εποχή, γονιμότητας της φύσης, αλλά και γιατί το νεκρολατρικό περιεχόμενο και ο θρηνητικός χαρακτήρας των τελετουργιών παραπέμπουν άμεσα σε δικές τους καθημερινές ενασχολήσεις και κινητοποιούν οικεία συναισθήματα.
Το πέρασμα από την «παγανιστική λαϊκή ψυχή» στον Χριστιανισμό, από τον Χειμώνα στην Άνοιξη, από τον Άνδρα στη Γυναίκα, από το ξεφάντωμα στον θρήνο. Αυτή η διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε αντίθετα, που μέσα από συγκρούσεις γεννούν αρμονικές αλληλουχίες τόσο αναγκαίες για τις ανθρώπινες κοινότητες. Μια διαδικασία που το ένα παραχωρεί τη θέση στο άλλο. Εδώ δεν υπάρχουν ορκισμένοι εχθροί, άτεγκτες διαχωριστικές γραμμές, αλλά περισσότερο συνθέσεις και περάσματα, με αποτέλεσμα την «κινητοποίηση οικείων συναισθημάτων».
Η συμμετοχική βίωση της Μεγάλης Εβδομάδας εντείνεται με τα γεγονότα της Σταύρωσης, της Αποκαθήλωσης, της Ταφής. Η περιφορά του Επιταφίου αποτελεί τη συγκινησιακά κορυφαία και θεατρικά πιο εκτεταμένη φάση στην εξέλιξη της δραματικής αναπαράστασης του Θείου Πάθους. Η κυκλική διαδρομή θα περικλείσει όλα τα σπίτια μαζί με το νεκροταφείο, θα ξαναορίσει τον οικισμένο τόπο, θα ξαναχαράξει με βήματα το νοητό σύνορο του χωριού, θωρακίζοντάς το από κάθε βλαπτική έξω ενέργεια, για να μπορέσει η κοινότητα να επιδοθεί συγκεντρωμένη και απερίσπαστη στις δικές της ιερουργίες.
Εκπληκτικό! Ποτέ δεν είχα αναρωτηθεί για αυτή την «κυκλική πορεία» και τον συμβολισμό της. Αγχώνομαι μήπως ορισμένα πράγματα τα κάνουμε χωρίς να τα γνωρίζουμε. Από την άλλη, μήπως υπάρχει μια βαθιά συνείδηση σε όλους μας που δε χρειάζεται την αναλυτική γνώση; Σημαντικό πως η κοινότητα –δηλαδή το σύνολο και όχι το ένα ή το άλλο σινάφι– ενώνεται και οριοθετεί, αγκαλιάζοντας και αυτούς που έφυγαν. Αυτή η ιερή κοινότητα, λοιπόν, η τόσο ξεχασμένη και παρατημένη… Μα τόσο ελπιδοφόρα!
Το βαθύτερο μήνυμα της Ανάστασης είναι η έννοια της ανανέωσης. Όταν ακουστεί «ο καλός ο λόγος», όταν διαμηνυθεί με καμπάνες και πυροβολισμούς, με το φιλί και την ευχή, όταν διαχυθεί το ιλαρό νέο φως, τίποτε δεν πρέπει να είναι όπως πριν. Η Λαμπρή Κυριακή και η εβδομάδα που ακολουθεί, η Διακαινήσιμη, δηλαδή η Νέα, με τα έθιμα και τα σύμβολά τους, συνιστούν το πλαίσιο για μια συλλογική μαγική δράση με στόχο την ενίσχυση και την ανανέωση της ζωής σε όλες τις μορφές της. Και αν τα κύρια πασχαλινά σύμβολα, το αβγό –πυρήνας της ύπαρξης, το κόκκινο χρώμα –χρώμα του σφύζοντος αίματος, το Άγιο νέο φως –απαύγασμα της ανέσπερης και συνεχώς αναγεννώμενης ελπίδας, υποδηλώνουν την ανανέωση της βιολογικής και πνευματικής ζωής, το γλέντι της Λαμπρής συνιστά την ανανέωση της κοινωνικής ζωής.
«Συλλογική μαγική δράση για την ανανέωση της ζωής», θυμίζει τίτλο προκήρυξης, κεφάλαιο μανιφέστου, σχεδόν πολεμική ιαχή. Και όλα αυτά ανάμεσα από χορούς, φαγοπότια, σουβλιστά αρνιά και τραγούδια στη διαπασών από κάθε σπίτι και αυλή. Η λαϊκότητα να χαίρεται το είναι της χωρίς συμπλέγματα και ιδεοληψίες.
Η πάνδημη συμμετοχή είναι ο κύριος χαρακτήρας του γιορτασμού του Πάσχα στην Ελλάδα. Η αταβιστική συνήθεια των Νεοελλήνων να επιστρέφουν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους τις μέρες αυτές επανενεργοποιεί τις κοινότητες — ακόμη και σήμερα. Ο ιεροπρεπής «Τρανός χορός» που ξεκινά στο προαύλιο της εκκλησίας μετά τη Δεύτερη Ανάσταση –προέκταση σχεδόν της εντός του ναού τελετουργίας, στον οποίο πρέπει να πάρουν μέρος όλοι, ακόμη και οι ιερείς, ακόμη και οι πικραμένοι, με την αυστηρή διάταξη και εθιμοτυπία του κατοπτρίζει την ιεραρχία που οργανώνει την κλειστή κοινότητα, εξεικονίζει αξίες που θα ήταν δύσκολο να διατυπωθούν γλωσσικά. Οι κώδικες που επινοήθηκαν στη διάρκεια ενός πολυτάραχου ιστορικού παρελθόντος διαμόρφωσαν τις πρακτικές που χρειάζονται, για να μετατρέψουν τη θρησκευτική τελετή σε πλαίσιο μετάδοσης των στοιχείων εκείνων τα οποία θα επιτρέψουν στα μέλη να διδαχθούν και να ενταχθούν στην ομάδα. Αυτή η πρακτική ενδυνάμωσης της συλλογικής συνείδησης, απαραίτητης για την αντιμετώπιση κάθε φυσικής ή υπερφυσικής απειλής, συντελείται κατά κύριο λόγο μέσα από τα τελετουργικά τραγούδια.
Η επίμονη πίστη στην κοινότητα, σχεδόν με αναγκαστικό τρόπο μέσα από τελετές, είναι αυτή που φανερώνει και την αξία της. Όλοι και όλες πρέπει να συμμετέχουν γιατί έτσι μόνο θα καταφέρει τόσο η κοινότητα όσο και το άτομο να προχωρήσει. Άρρηκτη σχέση ατόμου-κοινότητας. Το ένα δίνει στο άλλο. Το τραγούδι είναι το μέσο για τη συνεύρεση. Ασυνείδητα ίσως, προκαλείται ο στοχασμός πάνω σε ζητήματα που απασχολούν την κοινότητα. Το κοινό βίωμα όμως είναι μία συνειδητή προσπάθεια του να συζητήσουμε –να τραγουδήσουμε στην προκειμένη περίπτωση– αυτά που μας απασχολούν. Αναπόφευκτα, έρχεται και η κάθαρση, ασχέτως της συνειδητής ή όχι διεκπεραίωσης. Όταν όμως κάτι έχει γίνει εμπειρία, πόσο μας νοιάζει αν τα ενδιάμεσα στάδιά της έχουν γίνει πλήρως κατανοητά με λογικό τρόπο; Και βέβαια υπάρχει αυτό που αναφέρει η ίδια η συγγραφέας: «υπάρχουν αξίες που θα ήταν δύσκολο να διατυπωθούν γλωσσικά».
Τα τραγούδια του Πάσχα με την αυστηρά επιλεγμένη θεματολογία τους –τα περισσότερα λέγονται ειδικά μόνο αυτή την ήμερα– προκαλούν στους τελεστές βαθύτερους στοχασμούς για το θάνατο αλλά και τη διαιώνιση της ζωής μέσα από την αλληλοδιαδοχή των γενεών, για τις περιπέτειες του γένους και τις διδαχές της ιστορίας, για καθετί που απειλεί τη φυσική ή ηθική υπόσταση της κοινότητας.
Στην προσπάθεια της κοινότητας να ελέγξει ό,τι την απειλεί, μέσα στο κανονιστικό πλαίσιο της τελετουργικής ψυχαγωγίας προφέρονται τραγούδια εντυπωσιακής ποιητικής ευρηματικότητας αλλά και υποβλητικής επιτέλεσης. Τα τραγούδια παραλλάσσουν όχι μόνο από περιοχή σε περιοχή αλλά και από χωριό σε χωριό, συγκλίνουν ή αποκλίνουν. Η κάθε εκδοχή μαρτυρεί μια ιδιαίτερη περίπτωση, μια ιστορία κινδύνου και διάσωσης, αμφιβολίας και δικαίωσης, λάθους και τιμωρίας. Αποτελεί τη μεταφορική διατύπωση μιας πλευράς της τοπικής ιστορίας, επιβάλλει την αναδίφηση στη μνήμη, προκαλεί την ανάγκη επαναβεβαίωσης της ατομικής και συλλογικής ταυτότητας. Η συγκινησιακή μέθεξη, η δραστικότητα της συμβολικής ποιητικής γλώσσας που επιτυγχάνει το μοίρασμα της αγωνίας, της ικεσίας και της ελπίδας, που υποβάλλει κανόνες και περιορισμούς, βοηθούν και λυτρώνουν τα άτομα. Οι τελεστές και ταυτόχρονα ακροατές των τραγουδιών, παραλήπτες και περάτες της παράδοσης, αποκωδικοποιητές των κρυφών νοημάτων, εντάσσουν τον εαυτό τους στο θρυλικό παρελθόν της κοινότητας, επανασυνδέονται με αξίες, προετοιμάζονται να δεχτούν ομαλά από κοινού τις όποιες αλλαγές, διασφαλίζουν τη συνέχεια, μεταδίδοντας τη συλλογική γνώση που παρέλαβαν στους νεότερους ή τους ξένους, οδηγώντας τους να δεσμευτούν απέναντι στην ιστορία τους.
Κατά πόσο μπορεί η σποραδική συμμετοχή σε τέτοιες διαδικασίες να εξισορροπήσει την αποχή από αυτές λόγω του ότι κατά βάση ζούμε πλέον το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου μας σε μεγαλουπόλεις, απομακρυσμένοι από παραδόσεις, φύση, συλλογικές διαδικασίες;
Κατά πόσο η απλή εθιμοτυπική αναβίωση των τελετουργιών, χωρίς να συνοδεύεται από την ενεργό συμμετοχή του ατόμου στη δημιουργία τους, μπορεί όντως να αγγίξει τον μετέχοντα;
Μπορούν άλλες συνήθειες να πάρουν τη θέση των παλιών;
Από πού μετράει η ιστορία; Μήπως έχει δημιουργηθεί και μία νεότερη ιστορία και αυτό που οφείλουμε να κάνουμε είναι να την διηγηθούμε και αυτή, να την κοινωνήσουμε (μην ξεχνώντας βέβαια ότι όλα είναι συνέχειες), γιατί μπορεί να είναι τελικά από μεγαλύτερο κομμάτι της κοινωνίας πιο οικεία και αναγνωρίσιμη;
Καλή Λαμπρή λοιπόν! Και σε εσάς κα Τερζοπούλου και σε όλους και όλες μας!
Χειμώνας και Χινόπωρο αντάμα τρων και πίνουν
Και κάλεσαν την Άνοιξη να πάει να τη φιλέψουν
Κι αυτή δεν καταδέχτηκε να πάει να τη φιλέψουν
Μην καμαρώνεις Άνοιξη με τα πολλά λουλούδια
Θα ‘ρθει πάλι Χινόπωρο, θα ‘ρθει βαρύς χειμώνας
Θα μαραγκιάσουν τα κλαριά, θα πέσουν τα λουλούδια
Ολόκληρο το κείμενο της κας Τερζοπούλου μπορείτε να το βρείτε στο παρακάτω site: www.domnasamiou.gr
Ρεμούνδος
Κυψέλης 37, Κυψέλη | 210 82 15 808
www.remoundosbakery.com
fb: Αρτοποιείο Ρεμούνδος
Φίλοιστρον
Λεωφόρος Εθ. Αντιστάσεως 56, Καισαριανή | 210 72 22 377
www.cavafiloistron.gr
fb: Φιλοιστρον Κάβα
Terra fresh
Σοφοκλέους 19, Αθήνα | 210 92 47 636
fb: Terra Fresh Shop