Οι Κλασικοί Κατά είναι μια πολιτισμική πρωτοβουλία. Καθηγητές, φοιτητές, δάσκαλοι και μαθητές γράφουν κείμενα, δημιουργούν δράσεις οι οποίες μέσα από ομιλίες, θεατρικά δρώμενα και μουσικές προβάλλουν στο ευρύ κοινό τις ομοιότητες και τις αντιθέσεις της κλασικής σκέψης με τα σημερινά κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά ζητήματα. Οι Κλασικοί Κατά είναι ένα πραγματικό πολιτισμικό κίνημα!

«Είστε υπέρ ή κατά;»

Εκείνος που θα περιηγηθεί στην ιστοσελίδα των Classici Contro, θα συναντήσει πολλές υδατογραφίες που αναπαριστούν μια σύγχρονη εκδοχή του Δούρειου Ίππου (Equus Troianus): όλα ξεκινούν την Άνοιξη του 2010, γράφει ο Camerotto, στο πλαίσιο των μαθημάτων για την Τροία καθώς μαζί με τον Filippomaria Pontani σχεδιάζουμε τους Κλασικούς Κατά. Τα πάντα, συνεχίζει, μένει να ανακαλυφθούν. Συζητώ για μύθους με τον Luciano De Nicolo […] κι εκείνος ξεκινά τη δουλειά […] κι έτσι αρχίζουν να σχηματίζονται διάφορα σχέδια του Ίππου. Μια ακουαρέλα ξεχωρίζει: είναι ένα σχέδιο λίγο πιο σκούρο […] εύθραυστο πάνω στα αδύνατα και μακριά πόδια του που στέκεται με περηφάνια πάνω στις όχι ακριβώς στρόγγυλες ρόδες του […] και μοιάζει μ’ έναν Δον Κιχώτη. Εν τέλει, συμπληρώνει ο Camerotto, έχουμε ένα «σήμα» (ένα senhal) που θα βρίσκεται παντού, θα το φέρνουμε μαζί μας στα θέατρα και θα βρίσκεται στο εξώφυλλο του βιβλίου των Classici Contro. Το ίδιο εξώφυλλό διατηρήθηκε και στην ελληνική μετάφραση του βιβλίου το οποίο κυκλοφόρησε το 2017 από τις εκδόσεις Γκόνη και παρουσιάστηκε σε σχετική εκδήλωση στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο της Αθήνας όπου μίλησαν οι συγγραφείς και οι επιμελητές. Αξίζει να αναφερθεί πως πρόκειται να εκδοθεί επίσης από τις εκδόσεις Γκόνη και δεύτερος τόμος των Κλασικών Κατά με τίτλο Ουτοπία (Ευρώπη). Εν τέλει, συμπληρώνω εγώ, γεννιούνται οι Κλασικοί Κατά, γεμάτοι οράματα και ελπίδα για τον αγώνα που μόλις ξεκίνησε …χρησιμοποιώντας μεταφορικά το σύμβολο του δούρειου ίππου με σκοπό να διαπεράσουν τα στεγανά του σημερινού συστήματος – που συστηματικά μειώνει ή αποδιώχνει εντελώς τον πολιτισμό – και να δημιουργήσουν αναχώματα για να διασφαλιστεί ο,τι είναι δυνατό να διασωθεί.

Ο Camerotto είναι ομιλητικός, με πάθος, αεικίνητος. Ο Pontani, πιο διακριτικός, με βαθειά γνώση της νέας ελληνικής γλώσσας. Μαζί, ενωμένοι σαν ο ένας να συμπληρώνει τον άλλο, έχουν αναλάβει, πέρα από την οργάνωση των εκδηλώσεων, επίσης, την επιμέλεια των τόμων που εκδίδονται, μια δύσκολη και δεσμευτική εργασία.

Για τους δυο καθηγητές, Alberto Camerotto και Filippomaria Pontani, η ιστορική συνέχεια είναι δεδομένη: με αφετηρία την αρχαία Ελλάδα, αλλά κι έναν στίχο του σύγχρονου Μανόλη Αναγνωστάκη, είστε υπέρ ή κατά;, δίνουν πνοή σε μια πολύπλευρη και ευρύτατη δράση που ονομάζεται Classici Contro (Κλασικοί Κατά).

Ταξιδεύουν, δημιουργούν, κουράζονται, αλλά παραμένουν άκαμπτοι και συνεχίζουν. Εμπνέουν τους νέους ερευνητές, τους αγκαλιάζουν, τους παρουσιάζουν στο ευρύ κοινό, στα μεγάλα ακροατήρια. Κάθονται δίπλα τους στο δείπνο μετά την παράσταση και συζητούν μαζί τους, γιατί στα μάτια τους βλέπουν το μέλλον.

Ονομάζουν συχνά τις «παραστάσεις» αυτές εμπειρίες. Η δική μου, εμπειρία, αφορούσε στη Vicenza: μια όμορφη μικρή πόλη στην ενδοχώρα της Βόρειας Ιταλίας. Μια πόλη στην οποία έζησε και δημιούργησε τον 16ο αιώνα ο Andrea Palladio, ο διάσημος αρχιτέκτονας της Αναγέννησης. Εκεί, στο διάσημο Teatro Olimpico (έργο του Palladio που ολοκληρώθηκε το 1580-1585), παρακολούθησα την εμπειρία των Κλασσικών Κατά για τον Άνθρωπο και πραγματικά ταυτίστηκα με αυτό το πολιτιστικό κίνημα. Οι Κλασικοί Κατά δεν επιλέγουν τυχαία τους χώρους για τις δράσεις τους: το Olimpico, με το εκθαμβωτικό, εύθραυστο – φτιαγμένο από γύψο, τρισδιάστατο σκηνικό της Θήβας, προσφέρεται όχι μόνο για να μεταφέρει τον θεατή στην αρχαιότητα, αλλά και να τον κάνει συμμέτοχο στο δράμα, στην κωμωδία, στη σκέψη και στις ιδέες τους. Αναφέρονται συχνά στην ηθική του ανθρώπων, αλλά και στην αισθητική των πραγμάτων. Αναζητούν ένα θέμα, μια λέξη κλειδί που να προέρχεται από τον Κλασικό κόσμο και, χωρίς να μυθοποιούν, το ανάγουν στη σύγχρονη πραγματικότητα. Έχουν, τέλος, έναν δικό τους κώδικα ορολογίας με λέξεις όπως δέσμευση, σεβασμός, κοινό καλό και, φυσικά, δημοκρατία. Και είναι οι ίδιοι που δεσμεύονται δημόσια σεβόμενοι το κοινό καλό προς όφελος των πολλών, προς υπεράσπιση της Δημοκρατίας!

Παρατηρώντας τον Camerotto και τον Pontani νιώθω περίεργα· δεν μοιάζουν με συνηθισμένους καθηγητές που προέρχονται από το περιβάλλον του Πανεπιστημίου, δεν είναι απλά δύο επιστήμονες που συγγράφουν και εκθέτουν τις μελέτες τους στο κοινό. Μοιάζει να έχουν κάτι παραπάνω: είναι Άνθρωποι που αντιλαμβάνονται και ενστερνίζονται φιλοσοφικές ιδέες και δίνουν σε αυτές σώμα και ψυχή! Είναι από εκείνους που αξίζουν το χειροκρότημα στο τέλος της ομιλίας…

• Οι Κλασικοί Κατά συναντιούνται συχνά, γνωρίζουν καλά ο ένας τον άλλο, δίνουν έναν αγώνα ενωμένοι, δίνουν ελληνικά ονόματα στις εκδηλώσεις τους: Ξενία, Άνθρωπος, Ουτοπία…

• Οι Classici Contro παρουσιάζουν τις ιδέες τους σε ολόκληρη την Ιταλία, σε θέατρα, σε σχολεία, σε βιβλιοθήκες, σε αίθουσες πολιτισμικών χώρων. Ταξιδεύουν από το Βιττόριο Βένετο, τη Βενετία, το Μπασσάνο ντελ Γκράπα, το Τρεβίζο, τη Βερόνα, το Τορίνο, το Μιλάνο, την Παβία, το Λέτσε μέχρι και το Παλέρμο και άλλες πόλεις της χώρας.

• Τα Πανεπιστήμια γίνονται χώροι αλληλοεξόντωσης. Εισβάλλει σε αυτά το χρήμα, ο ανταγωνισμός και καταλύεται ο συναγωνισμός και η ευγενής άμιλλα.

• Πριν από λίγα χρόνια, λέει ο Camerotto, πηγαίνοντας προς τη Βενετία για να διδάξω έμπαινα σε μια κινητή βιβλιοθήκη που δεν ήταν άλλη από το βαγόνι του τρένου. Τώρα πια, σχεδόν κανείς δεν διαβάζει στις διαδρομές, όλοι είναι αμίλητοι, σκυφτοί στην οθόνη του κινητού, αποκλεισμένοι από τον κόσμο.

• Το σήμα των Κλασικών Κατά δημιούργησε ο καλλιτέχνης Luciano De Nicolo. Γεννήθηκε στη Μπολόνια το 1948, μαθήτευσε κοντά στον Sandro Nardi· σπούδασε, επίσης, στη Βενετία (http://www.lucianodenicolo.it).

• Την προσπάθεια των Classici Contro έχει αγκαλιάσει από την αρχή ο εκδοτικός οίκος Mimesis, με έδρα το Μιλάνο. Εμπνευστής του είναι ο Pierre Dalla Vigna ο οποίος, το μακρινό πλέον 1987, ίδρυσε έναν πολιτισμικό σύλλογο που αργότερα εξελίχθηκε σε αυτό που είναι σήμερα με απώτερο σκοπό «τη συλλογή και τη διάδοση των ιδεών που εμψύχωσαν την ιταλική και την ευρωπαϊκή σκέψη».

Σύντομος διάλογος με τους Κλασικούς κατά

συζητώντας με τον Alberto Camerotto
και με τον Filippomaria Pontani

Αγαπητοί φίλοι, αγαπητοί δάσκαλοι, συναντηθήκαμε στην πόλη της Vicenza με αφορμή την εκδήλωση των «Classici Contro» για τον Άνθρωπο. Θα ήθελα να ξεκινήσουμε τον διάλογό μας με ένα δεδομένο. Είστε αμφότεροι καθηγητές αρχαίας και νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας και ελληνικού πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Ca’ Foscari της Βενετίας. Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε με ευκολία να κατανοήσουμε το γιατί είστε «Κλασικοί». Αλλά είστε και «Κατά»: είστε κατά τίνος; Πηγαίνετε ενάντια σε τι;

A.C.: Το να είναι κάποιος καθηγητής έχει γίνει δύσκολο. Το Πανεπιστήμιο, όπως και η παιδεία, υπήρξε ανέκαθεν ένα σημείο επίλυσης των εντάσεων ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν. Ανοίγει τους δρόμους προς το μέλλον: στο επίκεντρο του Πανεπιστημίου βρίσκονται οι νέοι με τις προοπτικές τους να ακροβατούν σε ό,τι πρόκειται να συμβεί.
Αλλά το Πανεπιστήμιο είναι πάνω από όλα μια δόμηση της σκέψης ανάμεσα σε μικρές και μεγάλες μεταβολές. Οι αλλαγές έχουν γίνει συχνά βίαιες, πιο γρήγορες από την ωριμότητα της συνείδησης αυτού που αντιπροσωπεύουν. Ολοένα και περισσότερο εργαζόμαστε και στοχαζόμαστε μέσα σε ένα παροξυντικό σύστημα, ένα παραγωγικό σύστημα που μοιάζει με ένα μεγάλο εργοστάσιο, που θυμίζει την ουτοπία της ταινίας Metropolis. Προφανώς δυστοπική. Απαιτείται από τους ερευνητές και από τους καθηγητές ολοένα και περισσότερο μια προσαρμογή σε λογικές που μας επικάθονται, για τις οποίες είναι απαραίτητο να βρεθεί απάντηση. Το αποδεικνύουν οι όροι που εισέρχονται σε κοινή χρήση, όπως το ακρωνύμιο CFU που κρύβει μια υποταγή, μια δουλεία σε οικονομικές δυναμικές που από τον Σωκράτη κι έπειτα περιέχουν μια επικίνδυνη δυσαρμονία με την διαμόρφωση (χρησιμοποιεί το formazione από το CFU) και την έρευνα, με τους θεμελιώδεις στόχους του Πανεπιστημίου. Πιστωτική διδακτική μονάδα ή ακόμη και διδακτικό χρέος δεν συμβιβάζονται με την ελευθερία της παιδείας. Έτσι όπως και το να ονομάζει κανείς προϊόντα τις εργασίες και τα αποτελέσματα της έρευνας εξευτελίζει το ήθος όσων πράττουμε και οι αμφιβολίες είναι πολλές. Φθάνουμε ακόμη και στην αξιολόγηση της παραγωγικότητας, οι ρυθμοί είναι αυτοί μιας αγοράς, έχουν γίνει με σκοπό την κατανάλωση, με σκοπό να εξαλειφθεί στον γρηγορότερο δυνατό χρόνο κάθε αποτέλεσμα, για να το ξεπεράσουμε, για να το αποκόψουμε από τη μνήμη. Η αξία εκμηδενίζεται στη ματαιοδοξία της διάρκειας· ο,τι εμφανίζεται ως «παρελθόν», ακόμη κι έπειτα από μια μόνο μέρα, είναι καλύτερο να εξαφανιστεί.
Στη διάσταση αυτή, το να είμαστε καθηγητές ελληνικής γλώσσας και φιλολογίας, λέξεων και ιδεών τριών χιλιάδων ετών ευρωπαϊκής σκέψης είναι ένα σπουδαίο πράγμα, είναι σίγουρα κάτι που χρειάζεται αφοσίωση. Μπορούν να φανούν ως πράγματα που παραπέμπουν στο παρελθόν, πριν από δέκα χρόνια η πιο διαδεδομένη σκέψη στους λογικούς μαιάνδρους της πολιτικής εξουσίας και των υπουργείων εκπαίδευσης στην Ιταλία ήταν η κατάργηση των μαθημάτων αυτών που είναι τόσο άβολα, τόσο δύσκολα. Ίσως θα μπορούσαμε να τις περιορίσουμε κάνοντάς τες ένα αόριστα πολιτιστικό λογύδριο, δίχως τις αδιαπέραστες δυσκολίες της γλώσσας και της φιλολογίας. Απαιτούν υπερβολικά μεγάλο κόπο και δαπάνη από τη ζωή για τις μέρες μας. Σήμερα απαιτούνται πάντα ταχύτατα αποτελέσματα, θαυματουργά, ίσως. Βρισκόμαστε στο Πανεπιστήμιο που μετατρέπεται σε εξεταστήριο, στη θεωρία των μαθημάτων ανάμεσα στο take-away και στο fast-food, έτσι για να χρησιμοποιήσω τις λέξεις που ηχούν καταλληλότερες. Υπολογίζονται τα νούμερα. Μπροστά σε αυτό, λοιπόν, το να μελετήσει κανείς τα πρωτότυπα κείμενα στα αρχαία ελληνικά του Ομήρου, του Ευριπίδη, του Πλάτωνα φαίνεται σίγουρα περιθωριακό, σίγουρα λίγο ανατρεπτικό, κατά της καταναλωτικής μηχανής. Αλλά η σκέψη είναι διαφορετική, αν αναλογιστούμε το πώς γεννήθηκε η νεότερη Ευρώπη, ανάμεσα στον Ουμανισμό και την Αναγέννηση, με τους κώδικες και τους Έλληνες συγγραφείς στο κέντρο μιας αληθινής και πραγματικής πολιτισμικής επανάστασης. Οι κλασικοί στο μυαλό όλων θα μπορούσαν ακόμη και να συμβάλλουν στο να οικοδομηθεί η πολιτική συνείδηση της Ευρώπης που βρίσκεται σε μεγάλη καταιγίδα στις μέρες μας. Ίσως υπερβολικά ακριβό, ίσως επικίνδυνο. Ασφαλώς μια ενδιαφέρουσα υπόθεση, πιθανόν απαραίτητη. Για μια Ευρώπη που σημαίνει εξαιρετικά, στα ελληνικά, «μεγάλα μάτια», ένα βλέμμα για να βλέπει μακριά.

F.P.: Ζούμε σε μια εποχή μοναδικής σκέψης και ομογενοποίησης, αν και είναι αναμφίβολο ότι η Δημοκρατία στην οποία καλώς ή κακώς ζούμε επιτρέπει να εκφράζονται μη ομόλογες σκέψεις πάνω σε πολλά ζητήματα: στον άδικο καταμερισμό του πλούτου, στην προδοσία της αλήθειας, στη ρητορική της ειρήνης που μεταμφιέζεται σε πόλεμο, στις κοινωνικές αδικίες και σε αυτές των ιδανικών, στους κινδύνους και στα πλεονεκτήματα της δημοκρατίας, στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφερόμαστε στο περιβάλλον και στον κόσμο που μας περιβάλλει. Ανέφερα όχι τυχαία κάποια από τα θέματα με τα οποία ασχοληθήκαμε στις προηγούμενες εκδόσεις των Classici Contro (και ίσως και στις επόμενες) γιατι πιστεύω πως οι συγκεντρώσεις μας απέδειξαν πως σε κάθε περίπτωση ξεχωριστά οι κλασικοί θέτουν μπροστά στα κεντρικά ζητήματα που ακόμη σήμερα – στην καθαρή μεταβολή της τεχνολογίας και προφανώς της εξέλιξης κάποιων αναμφίβολα καινοτόμων ιδεών – ταράζουν τις δημόσιες συζητήσεις μας.
Περισσότερο από κάθε άλλο πράγμα, πιστεύω πως το ερώτημα από το οποίο ξεκινήσαμε, αυτό του Μανόλη Αναγνωστάκη (είστε υπέρ ή κατά;), αξίζει σήμερα πιο πολύ από ποτέ: ένα κάλεσμα στο να μην δεχόμαστε παθητικά ο,τι συμβαίνει, αλλά να το επεξεργαζόμαστε με κριτικό τρόπο και να ωριμάζει μια θέση που θα λαμβάνεται με επιχειρήματα – ακόμη και αργά ή γρήγορα, σιωπηρά των θέσεων που κάθε πολίτης πρέπει να πάρει και τότε είναι καλύτερο να έχουμε στις πλάτες μας ένα πλούσιο πολιτισμικό βάθος, ώστε να αποφύγουμε πως τα πάντα θα γίνουν ένας απλός σηκωμένος αντίχειρας ή στραμμένος προς τα «like» των social media. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος, κατα την άποψή μου, ώστε να προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε πολίτες: τότε, φυσικά, είμαι συνειδητοποιημένος πως θα πρόκειται για μια παράκαμψη που αφορά σε μια ελάχιστη μερίδα του πληθυσμού. Αλλά εμείς κάνουμε αυτό που μπορούμε.

Πώς γεννιούνται, σήμερα, και κυρίως πώς επιβιώνουν σε αυτόν τον «μοντέρνο» αιώνα, ιδέες με αναφορές στην αρχαιότητα;

A.C.: Να, όταν λέμε «μοντέρνα εποχή», όταν στο δικό μας παρόν πιστεύουμε πως βρισκόμαστε στη «νεοτερικότητα» σαν να επρόκειτο για κάποια πίστη, τότε υπάρχει πρόβλημα. Έχουμε την ψευδαίσθηση των θαυμάσιων και προοδευτικών τειχών, όπως θα μας το θύμιζε ο ιταλός ποιητής Giacomo Leopardi (1798-1837). Αλλά είναι ένα αμάρτημα της ύβρεως. Πιστεύουμε πως βρισκόμαστε πέρα από το δικό μας ανθρώπινο σύνορο. Αρκεί κανείς να σκεφτεί αυτό που συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας. Η ψηφιακή επανάσταση μας φαίνεται κάτι τεράστιο. Αλλά αν και μπορεί να είναι ασήμαντο πράγμα, αν το δει κανείς από την πλευρά της λογικής, μπορεί να γεννήσει και να διαδώσει με τρόπο που ήταν αδύνατο να φανταστεί κανείς πρωτύτερα, εκτροπές όπως τα fake news, μπορεί να αλλάξει τις συνήθειές μας, μπορεί να ανατρέψει τις ζωές μας προτού καν το αντιληφθούμε.
Το να κοιτάξει κανείς, λοιπόν, την πραγματικότητα μέσα από τα πιο αρχαία μάτια, μέσα από την αντιπαραβολή με τους στοχασμούς που μας έχουν εφεύρει και που μας κάνουν να υπάρχουμε, μπορεί να γίνει σημαντικό, αν όχι αναγκαίο. Αρκεί ένα παράδειγμα. Την εποχή που οι εφημερίδες, θεμέλιο της σύγχρονης δημοκρατίας, της ελευθερίας της σκέψης και της έκφρασης, του πλουραλισμού, βιώνουν μια εντυπωσιακή κρίση στο σύστημα της επικοινωνίας, ακριβώς εξαιτίας του δικτύου και της αμεσότητας και της επιπολαιότητάς του, θα μπορούσε να είναι χρήσιμο να επιστρέψουμε στην λέξη παρρησία της δημοκρατικής Αθήνας του 5ου αιώνα π.Χ. Την εποχή των tweet και των σλόγκαν, των εύκολων λέξεων που γίνονται επικίνδυνες, η παρρησία, είναι βέβαια η ελευθερία να λέμε τα πάντα μπροστά σε όλους, αλλά είναι πριν από όλα ευθύνη, συμβολή στο κοινό καλό. Διαφορετικά η αρετή μεταμορφώνεται σε ελάττωμα.
Το κάναμε συγκεκριμένα με ένα σχέδιο παράλληλο με τους Classici Contro, με τίτλο «Αλήθεια του Τύπου», όπου ανάμεσα σε αρχαιότητα και σήμερα συζητήσαμε και εργαστήκαμε πάνω σε αυτό που σημαίνει η επικοινωνία και η δημοσιογραφική πληροφορία στη δημοκρατία, με όλα τα προβλήματα και τις ασάφειες της έρευνας της αλήθειας και της ελευθερίας της έκφρασης. Εμπλέξαμε στο σχέδιο αυτό δύο εφημερίδες, το Mattino di Padova και την Tribuna di Treviso. Και πέρα από το Πανεπιστήμιο Ca’ Foscari και την ερευνητική ομάδα Aletheia (Αλήθεια), συμμετείχαν στις εργασίες, στη συζήτηση και στο εργαστήριο δημοσιογραφικής γραφής οι νεότατοι μαθητές τεσσάρων Κλασικών Λυκείων της Πάδοβας και του Τρεβίζο, με την τελική ολοσέλιδη δημοσίευση στις εφημερίδες της πόλης των πιο στιβαρών, των πιο σπουδαίων παρεμβάσεων τους.

F.P.: Τα παραδείγματα μπορούν να πολλαπλασιαστούν, αλλά θα περιοριστώ σε ένα – δύο. Προχθές με προσκάλεσαν σε ένα Φεστιβάλ Ιστορίας, που πραγματοποιείται κάθε χρόνο στην πόλη της Gorizia: το φετινό θέμα είναι η οικογένεια, και όπως είναι φυσικό με κάλεσαν για να μιλήσω για την οικογένεια στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Κι όμως, δεν θα μου είναι δύσκολο να ξεκινήσω από έναν μακρύ μονόλογο της Μήδειας στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη, που κάνει ένα status quaestionis (ένα πλαίσιο ζητήματος) της γυναικείας κατάστασης που ίσχυε τόσο στην Αθήνα του 5ου αιώνα όσο και στην κοινωνία στην οποία ζούσε η γιαγιά μου: εξαιρετικά επίκαιρες, αυτές οι αναφορές, σε μια δημόσια συζήτηση που – το είδαμε πρόσφατα με το συνέδριο στη Βερόνα στα τέλη Μαρτίου, αλλά το θέμα ισχύει και για ολόκληρη την πτέρυγα του συντηρητικού καθολικού κόσμου – θέλει να διαγράψει σιγά σιγά όλα τα δικαιώματα και τις μορφές ισότητας που με κόπο κατακτήθηκαν από τις γυναίκες στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών.
Κι ακόμη: οι Κλασικοί Κατά γεννήθηκαν σε μια ιστορική στιγμή όπου, υπό την ηγεμονία (πολιτισμική, πριν ακόμη αυτή γίνει πολιτική) του Silvio Berlusconi, η δημοκρατία έμοιαζε να βρίσκεται υπό επίθεση από ομάδες με ισχυρότατη εξουσία και μιας χυδαίας και ευτελούς ρητορικής (ήταν εύκολη προφητεία πως ο εκτελωνισμός μιας τυχαίας νοοτροπίας την εποχή του Μπερλουσκόνι θα είχε φέρει πολιτισμικά φαινόμενα πολύ χειρότερα, και πράγματι αυτό συνέβη, ἐπεὶ τὰ χερείονα νικᾷ). Λοιπόν, ένας συγγραφέας όπως ο Δημοσθένης – οποιαδήποτε κι αν είναι η κρίση που μπορούμε να έχουμε ως προς την κατανόηση ή τη μη κατανόησή του για τις ιστορικές δυναμικές στις οποίες βρέθηκε βυθισμένος – προσφέρει μια αναντικατάστατη θεώρηση της αίσθησης και της δύναμης της δημοκρατίας και της συμμετοχής των πολιτών στην άσκηση της εξουσίας, ιδιαίτερα σε μια περίοδο κρίσης όπως ο 4ος αιώνας π.Χ. ή όπως ο δικός μας αιώνας. Έπειτα από αυτό πιστεύω ότι τα παράλληλα με την αθηναϊκή δημοκρατία είναι πάντοτε ολισθηρά επειδή η δουλεία και ο ιμπεριαλισμός δεν είναι καθόλου αμελητέες λεπτομέρειες, αλλά ουσιαστικοί (και τρομακτικοί) πυλώνες πάνω στους οποίους στηριζόταν εκείνη η εμπειρία διακυβέρνησης. Αλλά παραμένει ότι αντικειμενικά το πείραμα της Αθήνας έχει εμπνεύσει τις δικές μας σύγχρονες «ουτοπίες» και επομένως η σύγκριση μαζί του είναι κατά κάποιο τρόπο σύγκριση με τους εαυτούς μας.

“Ξέρει να αγανακτεί
μόνο όποιος είναι ικανός
να ελπίζει”
Σενέκας

 

Θα μπορούσε κανείς να περιμένει να συναντήσει δύο καθηγητές που αγωνίζονται στο πανεπιστημιακό περιβάλλον, αλλά ο δικός σας τρόπος είναι πολύ διαφορετικός: διασχίζετε μεγάλο μέρος της ιταλικής χερσονήσου πραγματοποιώντας στάσεις – σαν προσκυνητές, σαν κήρυκες του Μεσαίωνα – με σκοπό να γνωρίσετε στον κόσμο το κίνημά σας. Ποια είναι η αντίδραση των πολιτών;

A.C.: Στο Πανεπιστήμιο ο αγώνας είναι καθημερινός, είναι ο αγώνας ώστε να παραμείνουν στο παιχνίδι οι ιδέες, οι νέες σκέψεις μαζί με αρχαίες γνώσεις για τους νέους μας. Είναι μια καθημερινή ζύμωση με μαθήματα, σεμινάρια, εργαστήρια, γραφές. Είναι η δέσμευση για την έρευνα, που είναι μια διαρκής ανησυχία. Αλλά είναι κι ένα σπουδαίο προνόμιο.
Αναδύεται, λοιπόν, ένα ηθικό δίλημμα. Αυτό που κάνουμε δεν το κάνουμε για τον εαυτό μας, είναι μια συμβολή για όλους· κάτι που πρέπει να μοιραστεί, να γίνει κοινό. Αυτό είναι το πνεύμα των Classici Contro. Είναι όμορφη η εικόνα των προσκυνητών. Θα μπορούσε να είναι εκείνη των φραγκισκανών μοναχών του παρελθόντος, με την ιδέα της ταπεινότητας και της φτώχειας. Θα μπορούσε, όμως, κανείς να σκεφτεί και τους clerici vagantes (οι περιπλανώμενοι κληρικοί) και τη δημιουργία των Πανεπιστημίων στην Ευρώπη.
Η ιδέα, όμως, είναι ίσως αρχαιότερη. Την συναντούμε στην Αθήνα του Ευριπίδη. Όταν στο θέατρο μπροστά σε όλους τους πολίτες της δημοκρατίας μπορούσαν να μιλούν για τα πιο σημαντικά ζητήματα διαμέσου των μύθων και της τραγωδίας που σκηνοθετείται. Αυτή είναι η παιδεία, και είναι για όλους.
Το 415 π.Χ., την παραμονή της ιμπεριαλιστικής εκστρατείας των Αθηνών στη Σικελία, οι Τρωάδες του Ευριπίδη εκθέτουν σε όλους τους Αθηναίους το κακό του πολέμου και αναγγέλλουν πως όποιος φέρει τη βία κατά των πόλεων των άλλων είναι ένας παλαβός που θα χαθεί από το ίδιο κακό. Δεν χρησιμεύσει για πολύ. Αλλά τουλάχιστον ειπώθηκε.
Συγκεκριμένα, μπορούμε να φέρουμε ένα παράδειγμα. Τις σκέψεις αυτές τις συνενώνω στις Συρακούσες όπου και βρίσκομαι τώρα που σας μιλώ, σε μια δράση των Classici Contro που διαδραματίζεται στο κέντρο της Σικελίας, στην Caltanissetta. Θα μιλήσουμε στο λύκειο Ruggero Settimo για την ουτοπία των Φαιάκων στην Οδύσσεια (Ρογήρος Έβδομος – όλα τα λύκεια της Ιταλίας φέρουν το όνομα κάποιας σημαντικής προσωπικότητας της χώρας και όχι απλά ένα αύξοντα αριθμό όπως στην Ελλάδα). Το νησί της Σχερίας, με την ομορφιά της φύσης και της πόλης, με την άριστη διακυβέρνηση και την ευημερία, με την ήρεμη ζωή ανάμεσα στην παιδεία, στους αθλητικούς αγώνες, είναι ένα καλό αρχέτυπο για αυτό που ονομάζεται πολιτισμός. Κι έπειτα βρισκόμαστε εν δράσει στην aula magna (αίθουσα τελετών) του δικαστικού μεγάρου της πόλης, για να μιλήσουμε για την περηφάνια και για τη δυσκολία της αντίστασης απέναντι στην αδικία ακριβώς μέσα από τον μύθο. Τη μέρα που μνημονεύεται η δολοφονία από τη μαφία του δικαστή Giovanni Falcone στο Capaci στις 23 Μαΐου 1992.
Είναι χημικές αντιδράσεις ιδεών. Όπως ένα πείραμα σε ένα επιστημονικό εργαστήριο. Ο χώρος και ο χρόνος του πραγματικού κόσμου αντιδρούν με τις αρχαίες λέξεις. Είναι χρήσιμες για να επαναπροσδιορίσει κανείς τα πράγματα, για να κατανοήσει ξανά αυτή τη στιγμή, με ένα πιο ευρύ βλέμμα, τις κατηγορίες της ελευθερίας, τις σχέσεις με την εξουσία, της υπεράσπισης της δικαιοσύνης. Ο Ησίοδος, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης κάνουν να ακούγεται η φωνή τους. Αναμειγνύονται με τα προβλήματά μας. Και βρισκόμαστε στη Σικελία, στο κέντρο της Μεσογείου. Από εδώ, θα πρέπει να θυμηθούμε πως το πρώτο θεμέλιο του πολιτισμού είναι το να είμαστε φιλόξενοι (philoxenoi), θα πρέπει να σχεδιάσουμε τη φιλοξενία για όποιον είναι ξένος και δραπετεύει από τον πόλεμο και τα δεινά. Το αντίθετο του φιλόξενοι είναι υβρισταί, η βία και η βαρβαρότητα. Αλλά αμέσως μετά θα βρεθούμε εν δράσει στο Varese, σε μια Βόρεια Ιταλία – με τόσο ζοφερά λαϊκιστική ανατροπή – που θα μπορούσε ακόμη και να θυμίζει τον φασισμό. Τότε θα μιλήσουμε, πάντοτε μέσα από τα μάτια του Ομήρου, για εκείνες που είναι οι κατηγορίες του πολιτισμού, για να κατανοήσουμε αυτό που χρειάζεται για την Ευρώπη μας που βρίσκεται σε δύσκολη θέση, βλέποντας στις εκλογές και σε ένα τόσο αβέβαιο μέλλον. Ο Όμηρος θα μας διδάξει πολλά πράγματα και μπορεί να μας βοηθήσει να αναζητήσουμε κάποια εμπιστοσύνη.

F.P.: Θέλω να τονίσω πως, κυρίως χάρη στο δίκτυο που έχει υφανθεί με θαυμαστή σταθερότητα και αφοσίωση από τον Alberto Camerotto, αυτό το progetto, δομήθηκε αμέσως σαν ένας συνεταιρισμός με τα κλασικά λύκεια του Βένετο, του Τριβένετο και έπειτα όλης της Ιταλίας. Εμείς πιστεύουμε σταθερά πως το δημόσιο σχολείο, με όλα τα ελαττώματα που σαφώς έχει, είναι η πραγματική ραχοκοκαλιά αυτής της χώρας (δηλ. της Ιταλίας), και το μοναδικό ανάχωμα στα ηθικά και πολιτισμικά ολισθήματα του σήμερα και του αύριο, για τον απλό λόγο ότι παρέχει κριτικά εργαλεία που διαφορετικά τα παιδιά δεν θα είχαν συναντήσει ποτέ στη ζωή τους. Με αυτή την έννοια το κλασικό λύκειο, το οποίο ανέκαθεν λοιδορείται για την αοριστία του και για τον ελιτισμό του, είναι, αντίθετα, μια πραγματική εστία διανοιών κι επιπλέον – ειδικά σε κάποιες περιοχές – ένας κοινωνικός ανελκυστήρας. Οι διδάσκοντες των δευτεροβάθμιων σχολείων, κακοπληρωμένοι και καταπνιγμένοι από μια ασφυκτική γραφειοκρατία, αποκαρδιώνονται στο να πιστέψουν στην ουσία αυτού που κάνουν, στον αναντικατάστατο ρόλο τους στην κοινωνία: να, το progetto μας θα ήταν ασύλληπτο δίχως τη δική τους ενέργεια στις περιοχές, στα εργαστήρια, στις σχολικές αίθουσες, στη συνομιλία με τη διοίκηση των Δήμων και τους πολιτισμικούς θεσμούς (για να βρούμε τα θέατρα, για να φανταστούμε τις δράσεις, για να εμπλέξουμε το κοινό).
Πολλές «δράσεις» και πολλά φεστιβάλ (υπάρχουν, πλέον, εκατοντάδες στη χώρα μας) επικεντρώνονται στο «one-man show» μιας τηλεοπτικής προσωπικότητας που προσελκύει τα πλήθη, που κάνει τον μονόλογό της, που λαμβάνει τα χειροκροτήματα, και φεύγει. Εμείς καταφεύγουμε στον τύπο «φεστιβάλ» ακριβώς γιατί, αντίθετα, στοχεύουμε σε μια προκαταρκτική εργασία και σε μια συνεχή επαφή με τους «ντόπιους» που να επιτρέπει να συσταθεί μια μορφή κοινής σκέψης – και είναι γι αυτό που στο εσωτερικό μιας ίδιας εκδοχής παρουσιάζονται πολύ διαφορετικές δράσεις από τόπο σε τόπο. Και, ούτως ή άλλως, για να σας απαντήσω, εγώ δεν αισθάνομαι καθόλου ένας κήρυκας που μεταφέρει μια αλήθεια, αλλά – αν μη τι άλλο κάποιος που μαζί με άλλους συναδέλφους προσδοκά να διατηρήσει μια έστω ελάχιστη ευρεία ματιά.

Υγ.: Αν, έπειτα, θα έπρεπε να σας πω ότι πολλοί πανεπιστημιακοί συνάδελφοί μας βλέπουν μια πρωτοβουλία σαν κι αυτή (με ένα μείγμα συμπόνιας και απόστασης), θα κατανοούσατε πόσο ο ακαδημαϊκός κόσμος και ο κόσμος των λυκείων απομακρύνονται, κι αυτό εγώ θεωρώ πως είναι ένα τρομερό κακό για την κοινωνία ολόκληρη.

Τέλος, ζούμε σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από το χρήμα. Σε αυτή την κοινωνία όπου σχεδόν τα πάντα μπορούν να πωληθούν και να αγοραστούν, όπου «τα πάντα έχουν παγκοσμιοποιηθεί εκτός από τον πολιτισμό (για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Ισπανού φίλου ελληνιστή, Pedro Olalla). Μέσα από τη δική σας εμπειρία πώς αντιδρούν οι διάφορες γενιές απέναντι σε αυτό που προτείνετε; Οι νέοι, οι μεσήλικες ή οι ηλικιωμένοι ενδιαφέρονται περισσότερο για την ιδέα αυτή; Και αναφέρομαι στους νέους διότι, ακόμη κι αν φαίνεται τετριμμένο, αποτελούν πραγματικά το μέλλον…

A.C.: Ας ξεκινήσουμε με τους νέους. Ακριβώς επειδή είναι το μέλλον. Το progetto γεννιέται από το Πανεπιστήμιο και από το Σχολείο, και εμπλέκει σε όλες τις δράσεις τους νέους. Εργαζόμαστε μαζί στις ετοιμασίες των Classici Contro. Υπάρχουν τα εργαστήρια, τα θέματα στα πολλαπλά τους ανοίγματα, οι βιβλιογραφίες έρευνας, τα κείμενα και οι ιδέες. Ενώνονται οι προοπτικές, εκείνες των καθημερινών μαθημάτων, ακόμη και η μετάφραση σαν άσκηση, ώστε να φτάσουμε να μιλάμε μαζί στη θεατρική σκηνή, για να συζητούμε για τα πιο επείγοντα ζητήματα του νεωτερισμού, για τα πιο σοβαρά προβλήματα. Με τους νέους σαν πρωταγωνιστές που μιλούν μπροστά σε όλους εν ονόματι της πόλεως: μέσα σε ένα πείραμα που σπάει τα σύνορα των γενεών, είναι μια προηγμένη προβολή της έρευνας που μεταμορφώνει τη φιλολογία, τη λογοτεχνία, την ιστορία, τη μουσική, την τέχνη στο κέντρο της συλλογικότητας, της ζωής, της πολιτικής, της οικονομίας, δίχως διαχωρισμούς, χωρίς προκαταλήψεις.
Στις θεατρικές δράσεις και σε όλους τους πιο σημαντικούς χώρους των πόλεων οι νέοι βάζουν τη δική τους συμβολή. Υπάρχει ένα στοιχείο που είναι σημαντικό και που κάνει τη διαφορά. Μπορεί να είναι λέξεις, μουσικές, θεατρικές δράσεις, ταινίες μικρού μήκους. Αλλά όλα όσα γίνονται και λέγονται επί σκηνής δεν αποτελούν πια θέαμα· αντίθετα, είναι κάτι που πηγαίνει ενάντια στην ασήμαντη ιδέα του πολιτισμού ως entertainment. Μπορεί και να είναι ψυχαγωγία, αλλά όχι αποκλειστικά αυτό.
Μπορούμε να πούμε πως είμαστε κατά της θεαματικοποίησης της άγονης κουλτούρας, στην υπηρεσία της αγοράς. Αξίζει τον κόπο να το θυμηθούμε: ένας τόμος των Κλασικοί Κατά, καρπός ενός διεθνούς προγράμματος έρευνας, είναι αφιερωμένος σ᾽ αυτό. Έχει τίτλο Η σάτιρα της επιτυχίας, φυσικά από τον αρχαίο στον σύγχρονο κόσμο. Λοιπόν, τα πάρα πολλά φεστιβάλ που είναι πολύ του συρμού είναι τουρισμός της κουλτούρας. Υπερβολικά λίγο σ᾽ αυτούς τους καιρούς, προκαλούν σχεδόν αμηχανία. Οι Κλασικοί Κατά είναι κάτι άλλο. Είναι έρευνα και σχολή, είναι πολιτική ρῆσις, είναι «συνομιλίες πολιτών». Κάθε λέξη γίνεται λέξη πολιτική στην πιο αληθινή έννοια. Με ένα αξιόλογο αποτέλεσμα. Η κουλτούρα ξαναλέει τα πιο σημαντικά πράγματα, εκείνο που είναι ωραίο να λέμε στην πόλη. Ξαναγίνεται ζωή όπως ήταν η ποίηση της Βοιωτίας στην αρχαϊκή Ελλάδα, γιορτή και πολιτική συνείδηση ταυτόχρονα , όπως το θέατρο του Διονύσου που έγινε για την πόλη, για να υπάρχουν πολίτες στην κλασική Αθήνα. Ακόμη και με όλα τα προβλήματα που αυτό συνεπάγεται, έξω από κάθε εξιδανίκευση. Κι ένα ακόμη θεμελιώδες ζήτημα. Η πράξη, ο λόγος ενός νέου δεκαεπτάχρονου στη σκηνή είναι η πρώτη δημιουργία του μέλλοντος. Το θέατρο και κάθε δημόσιος χώρος της πόλης γίνεται μέρος της ζωής του καθενός. Δεν υπάρχει πια χωρισμός ανάμεσα στον ιδιώτη και στην πόλη. Και είναι ακριβώς το σχολείο και το πανεπιστήμιο που μπορούν να γεννήσουν αυτή την επανάσταση. Ο πολιτικός λόγος που ξεκινάει από τους κλασικούς γίνεται γνωστικό script που διαμορφώνει όλη τη ζωή των νέων μας. Για τα επόμενα εβδομήντα χρόνια. Γνωρίζουν εκείνο που μπορεί να γίνει, γνωρίζουν πώς και με ποιες σημασίες. Όταν ο Όμηρος που έρχεται από τα πρωινά μαθήματα δεν είναι πια μόρφωση, αλλά πολιτικό μήνυμα, όταν μαθαίνουμε ότι η σκηνή είναι τόπος συζήτησης, ένας χώρος ανοιχτός της δημοκρατίας και για τη δημοκρατία, αυτό μένει για πάντα.
Τότε και η παγκοσμιοποίηση, η συνάντηση με τον άλλο, η σύγκριση με την πολυπλοκότητα δεν προκαλούν φόβο. Ας θυμόμαστε πως είμαστε εδώ για μια συμβολή, για να διαδραματίσουμε τον δικό μας ρόλο, ακόμη και με ταπείνωση. Είναι οι νέοι που από τη φύση τους αγαπούν περισσότερο απ᾽ όλους μια κριτική σκέψη, επαναστατική, που δεν δέχεται την απραξία της σκέψης και τον ηθικό αποπροσανατολισμό του σημερινού κόσμου. Είναι έτοιμοι να έρθουν αντιμέτωποι με τις αρχαίες σκέψεις, είναι έτοιμοι να πουν τη δική τους σκέψη εδώ και τώρα. Είναι εντυπωσιασμένοι από την ανικανότητα του ευρωπαίου ανθρώπου ο οποίος δεν ξέρει πλέον να φανταστεί το μέλλον, βυθισμένος στο προνόμιο, στον πλούτο, ξέρει μόνον να ανησυχεί εγωιστικά για τον εαυτό του, αναζητεί μια ασφάλεια ακόμη και με κόστος να ξεπουλήσεις την ελευθερία του. Αλλά οι νέοι ξέρουν να διαισθάνονται ότι ο κόσμος δεν είναι πια ο ίδιος, ότι δεν μπορεί να είναι πλέον έτσι. Η αφθονία, ο πλούτος, η πολυτέλεια είναι μια επικίνδυνη ψευδαίσθηση. Πριν από τον πλούτο, έτσι για να ανακαλέσουμε κάποια σκέψη από τον Σόλωνα στον Θέογνι, έρχεται η σωφροσύνη, η σύνεση του Ραδάμανθυ. Έρχονται οι λέξεις από τη σκέψη, ο πολιτικός λόγος του Νέστωρα, ο σχεδιασμός και η ικανότητα να προλαμβάνουμε τα προβλήματα και τα σφάλματα του Σίσυφου, ακόμη και με τη διανοητική ελευθερία και το θάρρος που επιτρέπουν να αψηφούμε κάθε κίνδυνο. Καλύτερα από τον πλούτο είναι ακόμη και τα γρήγορα πόδια των γιων του Βορέα, των γιων του ανέμου. Με τα χρήματα δεν αγοράζεται ο θάνατος, δεν αγοράζεται ούτε το μέλλον. Είναι καιρός να σκεφθούμε διαφορετικά. Για τους νέους και για όλους. Οι κλασικοί μερικές φορές το λένε. Με τα χρήματα δεν εξαγοράζεται ο θάνατος, δεν αγοράζεται ούτε και το μέλλον. Είναι καιρός να σκεφτούμε διαφορετικά. Για τους νέους και για όλους. Οι κλασικοί, κάποιες φορές το λένε.

F.P.: Δεν θα είναι οι Κλασικοί Κατά εκείνοι που θα σταματήσουν την παγκοσμιοποίηση με όλα τα δεινά της. Εντούτοις, είναι γεγονός πως τα παιδιά με τα οποία συνεργαζόμαστε είναι πράγματι εξαναγκασμένα να κοιτούν με διαφορετική ματιά όσα διαφορετικά θα ήταν μονάχα σχολικά μαθήματα, να παίρνουν λίγο χρόνο για να στοχαστούν πάνω σε μη τωρινές έννοιες: πολλοί από αυτούς – το βλέπουμε ακόμη και σε απόσταση ετών – βγαίνουν μαγεμένοι. Ας είναι ξεκάθαρο: δεν είναι ότι προτείνουμε το να πετάξει κανείς τα smartphones στο κανάλι ή το να προσηλυτιστεί στον δρόμο της Δαμασκού (εμείς δεν στοχεύουμε καθόλου στο να δημιουργήσουμε λεγεώνες κλασικιστών, δεν επιθυμούμε, δηλαδή, να στρατολογήσουμε τους μελλοντικούς μας φοιτητές, αν και όταν κάποιος αποφασίζει να σπουδάσει τα δικά μας πράγματα είμαστε προφανώς χαρούμενοι). Aλλά ο τρόπος να τους προτείνουμε έννοιες με τέτοιο τρόπο που να εντάξει στον στοχασμό κάποιους σημερινούς προβληματισμούς (δίχως, συνεπώς, μια ψευδή και αναγκαστική επικαιροποίηση, αλλά αναδεικνύοντας από τα ίδια τα κείμενα τα προβλήματα που μιλούν σε καθέναν από εμάς, στον κόσμο μας) είναι ένα υπέροχο ανοιχτήρι για να τους εξασκήσεις σε έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης. Έπειτα από αυτό είναι προφανές, ότι πέρα από τα σχολεία, υπάρχουν πολλοί ώριμοι άνθρωποι που έρχονται να δουν τα πράγματα μας, ακόμη και για να επανασυνδέσουν τα νήματα με το παρελθόν τους ως μαθητές του λυκείου ή από απλό ενδιαφέρον προς έναν μακρινό κόσμο· και πρέπει να είναι έτσι, εμείς είμαστε ευτυχείς. Αλλά ακριβώς η διάσταση του περάσματος μέσα από τα λύκεια επιτρέπει πρώτα απ’ όλα να στήσουμε μια γέφυρα, εύθραυστη αλλά σταθερή, προς το μέλλον.