Στην ταινία Inception του Κρίστεφερ Νόλαν, η Μαλ δεν καταλαβαίνει αν ονειρεύεται ή όχι. Πεπεισμένη ότι ο κόσμος γύρω της δεν είναι πραγματικός, προσπαθεί να «ξυπνήσει» σκοτώνοντας τον εαυτό της. Η παρέμβαση στις αντιλήψεις των ανθρώπων για την πραγματικότητα είναι επικίνδυνη. Ως θεατής νιώθεις την αγωνία των χαρακτήρων: ζούνε σε ένα όνειρο ή στην πραγματικότητα; Η «πραγματικότητα» ολόκληρης της ταινίας να είναι
απλώς ένα όνειρο μέσα στο όνειρο; Ίσως μια μέρα δεν μας ενδιαφέρει η απάντηση.
Η εμφάνιση του διαδικτύου και των ψηφιακών μέσων έχει αλλάξει αμετάκλητα τον κόσμο μας. Η νομοθεσία και η κοινωνία στο σύνολό της δεν έχουν συντονιστεί στη νέα πραγματικότητα. Οι αλγόριθμοι επίσης έχουν πάρει το πάνω χέρι δημιουργώντας μια παράλληλη πραγματικότητα που καθορίζει το χώρο, το χρόνο, την εγγύτητα και τους τρόπους επικοινωνίας μας. Επιλέγουμε να μοιραζόμαστε την εικόνα μας και όχι τον εαυτό μας. Η Τεχνητή Νοημοσύνη που εξελίσσεται ραγδαία σε υπερευφυή νοημοσύνη αποτελεί μια πρωτόγνωρη απειλή (;) για την ανθρωπότητα. Η προσθήκη του metaverse μπερδεύει ακόμη περισσότερο τα πράγματα.
Είμαστε στο σημείο που έχουμε δύο ζωές — μια ζωή με το σώμα μας και μια διαδικτυακή ως Εικόνες. «Ο εαυτός εξαϋλώνεται βαθμιαία σε εικόνα, η εμπειρία χάνει την αυταξία της και ό,τι είναι αόρατο τείνει να μην υπάρχει», λέει ο φιλόσοφος Θεοφάνης Τάσης. Τυχαία ή όχι, το Instagram εμφανίστηκε την ίδια χρονιά με το Inception (2010) σκοτώνοντας οριστικά την αίσθηση της πραγματικότητας. Ό,τι φωτογραφίζεται δεν είναι αληθινό — είναι εξωραϊσμένη άποψη της πραγματικότητας. Μια συνεχής και εξαντλητική προσπάθεια να γίνουμε Εικόνες — με φίλτρα, με επιδέξιο κροπάρισμα, με επεμβάσεις πάνω στις φωτογραφίες, με AI. Ο εαυτός λείπει ενοχλητικά. Το παράδοξο είναι ότι αυτή η τάση συγκρούεται μετωπικά με το new age πρόσταγμα: «γίνε ο εαυτός σου». Κανείς δεν θέλει να είναι ο εαυτός του.
«Αυτό δεν μοιάζει αληθινό». «Δεν το πιστεύω», «δεν υπάρχει», «είναι απίστευτο αυτό που ζούμε», «δεν είναι δυνατόν» — τέτοιου είδους δηλώσεις ακούγονται όλο και πιο συχνά όταν κάτι που συμβαίνει μας φαίνεται σουρεαλιστικό ή εκτός πραγματικότητας. Για πάρα πολλούς, η εμπειρία του «μη πραγματικού» έγινε πιο έντονη κατά τη διάρκεια του 2020 με την πανδημία. Ό,τι ζούσαμε ήταν «απίστευτο», «μη πραγματικό», «ταινία επιστημονικής φαντασίας». Το «μη πραγματικό» ήρθε για να μείνει.
Το έντονο στρες, το άγχος και η κατάθλιψη είναι παράγοντες που προκαλούν τη «διαταραχή αποπροσωποποίησης» ή «αποπραγματισμού». Συμβαίνει συνήθως σε άτομα που έχουν βιώσει τραύμα πρόσφατα ή παλιότερα. Συμβαίνει και όταν το περιβάλλον που ζούμε είναι ασταθές, ρευστό, ψυχικά παθολογικό. Παρατηρώντας τι συμβαίνει κοινωνικά ή τους ανθρώπους παντού, διαπιστώνουμε μούδιασμα και απάθεια — σαν να έχουν απενεργοποιηθεί οι αισθήσεις. Σαν να βρισκόμαστε σε μια γυάλινη φούσκα και ο κόσμος απ’ έξω είναι στο mute.
Είμαστε διατεθειμένοι να αφήσουμε τις προσομοιωμένες πραγματικότητες να γίνουν η οριστική ανθρώπινη κατάστασή μας; Είμαστε δια-
τεθειμένοι να μην διαφοροποιούμε τη δική μας πραγματικότητα από την αντίστοιχη εικονική; Το metaverse μπορεί να μας ενθουσιάσει ζωντανεύοντας φανταστικούς κόσμους ή να μας τρομοκρατήσει δημιουργώντας πλήθος αναχωρητών μακριά από κάθε είδους πολιτισμό.
«Σπάνια χρειάστηκε να φανταστούμε τόσο πολύ την πραγματικότητα», γράφει το βιογραφικό του καλλιτέχνη Jon Rafman στο Instagram. Υπάρχει η διάχυτη αίσθηση ότι τίποτα δεν μοιάζει πλέον αληθινό, αφήνοντάς μας μια αίσθηση αποπροσανατολισμού και δυσφορίας. Ένα παράδειγμα: στην απόπειρα δολοφονίας του Ντόναλντ Τραμπ ήταν όλα σκηνοθετημένα; Από το βαθύ κράτος, από μια σατανιστική συμμορία ή από τον ίδιο; Μέσα σε 48 ώρες από τον πυροβολισμό κυκλοφόρησαν μπλουζάκια, τατουάζ, αναπαραστάσεις βιντεοπαιχνιδιών, μια τεχνητή νοηματική απόδοση του Τραμπ και της υπηρεσίας ασφαλείας του. Τα fake news και οι θεωρίες συνομωσίας εξαπλώνονται ταχύτατα γιατί η Αλήθεια θεωρείται βαρετή. Με λίγα λόγια, τα μίντια και τα κοινωνικά δίκτυα μάς απανθρωποποιούν.
Κουραστήκαμε να είμαστε ανθρώπινοι; Κουραστήκαμε να αγαπάμε, να νοιαζόμαστε, να ονειρευόμαστε, να βοηθάμε; Θέλουμε πραγματικά να συνεχίσουμε να είμαστε κοινωνίες — άνθρωποι μαζί με άλλους ανθρώπους; Η μελαγχολία θα μπορούσε να είναι μια έκφραση του αδιεξόδου που ζούμε. Τίποτα. Μόνο ένας λευκός θόρυβος γκρίνιας και αδυναμίας να ζήσουμε, μπερδεμένος με ινσταγκραμικές εικόνες μιας αναιμικής ευτυχίας που δεν πείθει κανέναν.