Ποδόσφαιρο: Δαιμονικό μαζί και θεϊκό

Τι παιχνίδι είναι, τελικά, το ποδόσφαιρο;

Κατ’ αρχάς, είναι το πλέον μελετημένο επιστημονικά άθλημα και, μαζί με την πυγμαχία, το κατʼ εξοχήν μυθοποιημένο. Πλήθος κοινωνιολόγων, ανθρωπολόγων, ιστορικών και άλλων επιστημόνων και δίπλα σε αυτούς πολλοί καλλιτέχνες (συγγραφείς, ποιητές, σκηνοθέτες, ζωγράφοι κ.ά.) έχουν προσεγγίσει το φαινόμενο από ποικίλες γωνίες θέασης και φυγόκεντρες ιδεολογικές σκοπιές, κάτι εντελώς αναμενόμενο: μαζί με τη θρησκευτική λατρεία αποτελούν τις μοναδικές ανθρώπινες εκδηλώσεις που διαπερνούν οριζοντίως τη γεωγραφία, τους λαούς και τους πολιτισμούς και καθίστανται παγκόσμιο φαινόμενο. Με τη διαφορά ότι το ποδόσφαιρο είναι μια θρησκεία χωρίς άπιστους!

Αυτή η (σχεδόν μεταφυσική) σύνδεση του ποδοσφαίρου με τη θρησκευτική πίστη, συνοδεύεται και από ρητές σημειολογικές επι-σημάνσεις: η ομάδα συγκροτεί για τους οπαδούς (της) «θρησκεία», η ποδοσφαιρική μπάλα (που, όπως κάθε σφαιρικό αντικείμενο, συμβολίζει τις έννοιες της τυχαιότητας και του αγνώστου μέλλοντος) είναι η «στρογγυλή θεά», ενώ τα ποδοσφαιρικά γήπεδα αποκαλούνται συχνά «ναοί του ποδοσφαίρου» — καθώς, πέρα από αστικά τοπόσημα, έχουν αναχθεί στην εποχή μας και στους «σύγχρονους καθεδρικούς των πόλεων».

Η διαχρονική επιρροή και η διαταξική δημοφιλία του ποδοσφαίρου είναι, κατά τη γνώμη μου, ευεξήγητη:

• Είναι ένα άθλημα που συνδέεται με μια από τις φυσικότερες κινήσεις του ανθρώπινου σώματος — το κλότσημα ενός (οποιουδήποτε) αντικειμένου.
• Μπορεί να παιχτεί (κυριολεκτικά) παντού, χωρίς να απαιτούνται ειδικές εγκαταστάσεις: εκτός από το ποδοσφαιρικό γήπεδο (κανονικών διαστάσεων ή 5Χ5), στις αλάνες, στον δρόμο, σε πλατείες και προαύλια, σε αυλές και κήπους, στην αμμουδιά, σε χωράφια, ακόμα και στο σαλόνι ενός σπιτιού.
• Οι κανόνες του είναι εξαιρετικά απλοί και μάλιστα, στο επίπεδο της «ερασιτεχνικής» ενασχόλησης, μπορούν να τροποποιηθούν κατά το δοκούν
(π.χ. στα τρία κόρνερ, η ομάδα να κερδίζει πέναλτι).
• Είναι (πιθανώς) το πιο «δημοκρατικό» άθλημα: σε αυτό μπορούν να συμμετάσχουν όλοι/ες, ανεξαρτήτως ηλικίας, σωματότυπου, τεχνικής και «κοινωνικής θέσης».

Την ίδια στιγμή, στο ποδοσφαιρικό γήπεδο την ώρα του ματς αίρονται (ή έστω αμβλύνονται) προσωρινά οι συσχετισμοί δύναμης και οι ταξικές διαφορές.

Εντός των τεσσάρων γραμμών του γηπέδου, η ανίσχυρη ομάδα έχει σημαντικές πιθανότητες να κερδίσει την ισχυρότερη, ακολουθώντας συγκεκριμένη τακτική ή αν ευνοηθεί από την τύχη (χαρακτηριστικό παράδειγμα η κατάκτηση του Euro 2004 από την εθνική ομάδα της Ελλάδας), γεγονός που δημιουργεί αναπόδραστους κοινωνικούς συνειρμούς. Οι καιρικές συνθήκες αθροίζουν έναν ακόμη «άγνωστο» στην εξίσωση του παιχνιδιού: δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που η βροχή, η θερμοκρασία, ο αέρας ή η λάσπη διαδραμάτισαν καίριο ρόλο στη διαμόρφωση ενός αποτελέσματος. Έπειτα, είναι και οι αριθμοί: 22 ποδοσφαιριστές κινούνται επί 90 (και πλέον) λεπτά σε έναν χώρο –κατά μέσο όρο– μήκους 110 μ. και πλάτους 75 μ. (δηλ. συνολικού εμβαδού μεγαλύτερου των 8 στρεμμάτων). Είναι προφανές πως, υπό αυτές τις συνθήκες, τίποτα δεν επαναλαμβάνεται επακριβώς, κάθε φάση είναι μοναδική –ακόμα και σε παιχνίδια χαμηλής ποιότητας– και όλα (μοιάζουν να) υπακούουν στη «θεωρία του χάους». Αυτό ακριβώς το απρόβλεπτο στοιχείο μετατρέπει το ποδόσφαιρο σε ένα αληθινό «μάθημα ζωής», όπου κάθε στιγμή μπορεί να συντελεστεί ένα μικρό «θαύμα» και τίποτα δεν είναι προδιαγεγραμμένο. Το συναρπαστικότερο και πιο ουσιαστικό reality show.

Ταυτόχρονα, στις κερκίδες σχηματίζεται το, πολιτισμικά και ταξικά ανομοιογενές, «μέγα πλήθος», που προσωρινά ενοποιείται από το βαθύτερο νόημα του παιχνιδιού — έστω κι αν το νόημα αυτό μορφοποιείται, πολλές φορές, στην περιοχή του υποσυνείδητου. Παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον να παρακολουθεί κανείς προσεκτικά και με διευρυμένο πνεύμα, μαζί με την εξέλιξη του παιχνιδιού, και τις αντιδράσεις των φιλάθλων — τα αρκετές φορές ευρηματικά συνθήματα, τα πειράγματα εκατέρωθεν, τις βρισιές, την ομαδική χορογραφία των (φανατικών ιδιαίτερα) φιλάθλων, τις εναλλασσόμενες στιγμές ανάτασης και καταβύθισης, τις ιαχές του θριάμβου, το «πένθος» της ήττας. Ανθρωπολογικά μαθήματα πρώτης γραμμής.