Το Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας «Κώστα Κοτσανά» είναι μοναδικό στο είδος του. Αυτό από μόνο του σου εξάπτει την περιέργεια για να το επισκεφθείς και να ανακαλύψεις, τι άλλο; Τις τεχνολογικές ανακαλύψεις των αρχαίων Ελλήνων, οι οποίες σε σχέση με άλλους τομείς (τέχνες, φιλοσοφία, επιστήμη) είναι σχετικά άγνωστες στο ευρύ κοινό.
Σκοπός του μουσείου είναι να αναδείξει αυτή την πτυχή του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και να αποδείξει ότι η τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων λίγο πριν το τέλος του αρχαιοελληνικού κόσμου ήταν εξαιρετικά όμοια με τις απαρχές της σύγχρονης τεχνολογίας μας.
Εμείς, μπήκαμε νύχτα στο μουσείο Κοτσανά, κλέψαμε 4 εκθέματα, τα επεξεργαστήκαμε τόσο σχετικά με την πραγματική τους ιστορία όσο και με τη φαντασία μας, και σας τα παρουσιάζουμε μαζί με τον δικό μας σχολιασμό που αναρωτιέται τι θα γινόταν «αν»…
Η αιολόσφαιρα του Ήρωνος (1ος αι. μ.Χ.)
Η πρώτη «ατμομηχανή» της ιστορίας
Ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς ήταν μαθηματικός, μηχανικός και εφευρέτης. Υπήρξε διευθυντής της Ανώτατης Τεχνικής Σχολής της Αλεξάνδρειας, το πρώτο πολυτεχνείο που είχε ιδρυθεί στο Μουσείο ως παράρτημα για μηχανικούς.
Η πιο διάσημη εφεύρεσή του είναι η αιολόσφαιρα, μια από τις πιο θαυμαστές μηχανές της αρχαιότητας, η οποία αποτελεί πρόδρομο της ατμοκίνησης.
Αποτελούνταν από μια σφαίρα (με δύο καμπύλα ακροφύσια) που εδραζόταν στα καμπυλωμένα άκρα δύο σωληνίσκων, οι οποίοι βρίσκονταν στην οροφή ενός στεγανού λέβητα. Όταν θερμαινόταν το νερό του λέβητα, ατμοποιούνταν και περνώντας από τους δύο κατακόρυφους σωλήνες εισερχόταν στη σφαίρα και εξερχόταν με ταχύτητα από τα δύο ακροφύσια, εξαναγκάζοντας τη σφαίρα σε αντίθετη συνεχή περιστροφή. Η έξοδος του ατμού από τα ακροφύσια και η γρήγορη κίνηση της σφαίρας δημιουργούσαν ένα εντυπωσιακό οπτικό θέαμα!
ΑΝ…
Αν ένας φίλος του Ήρωνα, περνούσε από εκεί τη στιγμή που ο εφευρέτης ολοκλήρωνε την αιολόσφαιρά του και σε άπταιστα αρχαία ελληνικά του έλεγε: «Ρε συ, Ήρωνα, μήπως να βάζαμε έναν ιμάντα γύρω από τη σφαίρα, ώστε να δίνει κίνηση για να ακονίζουμε πιο εύκολα και γρήγορα τα μαχαίρια μας; Αν είναι να το κάνεις, κάν’ το σωστά…»
Αν λοιπόν αυτό είχε συμβεί, θα μπορούσε να έχει οδηγήσει ήδη από την ελληνιστική εποχή στη Βιομηχανική Επανάσταση, με απρόβλεπτες συνέπειες για την ανθρωπότητα. Ίσως, βέβαια, ο φίλος να τα είπε όντως αυτά, αλλά την ίδια στιγμή η γυναίκα του να φώναξε από μέσα «Ήηηηρωνααα, έτοιμες οι τσιπούρες σου, έλα για μεσημεριανό!» και έτσι ο Ήρων να μην έδωσε τη σημασία που έπρεπε… Ουπς!
Το ρολόι-ξυπνητήρι του Αριστοτέλη
(μία από τις πρώτες συσκευές αφύπνισης παγκοσμίως)

Ο Αριστοτέλης, σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο, είχε εφεύρει ένα ρολόι-ξυπνητήρι προκειμένου να ξυπνά έπειτα από σύντομο χρονικό διάστημα, ώστε να αφιερώνει περισσότερο χρόνο για τις μελέτες του. Αποτελούνταν από ένα δοχείο με νερό που άδειαζε με έναν επιλεγμένο (για κάθε περίπτωση) ρυθμό εκροής σε ένα άλλο δοχείο που έφερε έναν αρθρωτό ημισφαιρικό πλωτήρα. Την προκαθορισμένη στιγμή που γέμιζε το δοχείο, ο πλωτήρας ανατρεπόταν και τα σφαιρίδια που ήταν τοποθετημένα στην επίπεδη επιφάνειά του έπεφταν σε ένα κύπελλο (ή πιάτο) προκαλώντας εκκωφαντικό θόρυβο.
Fun fact: Έπρεπε να περάσουν περίπου 1.000 χρόνια για να κατασκευαστεί ένα ρολόι με χτύπους, από τον εφευρέτη μοναχό XingYi στην Κίνα, και 1.500 χρόνια από τον Άραβα μηχανικό Αl Kaysarani. Στην Ευρώπη χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν 1.700 χρόνια για να κατασκευαστούν μηχανικά ρολόγια με χτύπους.
ΑΝ…
Αν, λέω εγώ αν, δεν είχε κατασκευάσει ο αξιαγάπητος κατά τ’ άλλα Αριστοτέλης, αυτό το ρολόι-ξυπνητήρι, λέτε να είχαμε γλιτώσει από τη μάστιγα; Επειδή δηλαδή ήθελε αυτός να ξυπνάει νωρίς στην αρχαία Αθήνα και να φιλοσοφεί, να μελετάει και να γράφει, πρέπει εμείς σήμερα να ξυπνάμε με όλους αυτούς τους εκνευριστικούς ήχους για να κάνουμε τι; Για να πηγαίνουμε στις άχαρες και βαρετές δουλείες μας, κάπου στη μίζερη και γκρι σύγχρονη Αθήνα; Μάλλον από την πολλή φιλοσοφία ξέχασε να… φιλοσοφήσει το συγκεκριμένο ζήτημα επαρκώς. Α ρε Αριστοτέλη, καλά τα είπες, αλλά μεταξύ μας, δεν τα έπραξες όλα ορθά.
Πολύ θα ήθελα να ήμουν από μια μεριά να τον δω να κάνει snooze για να χουζουρέψει λίγο ακόμα!
Το υδραυλικό ωρολόγιο του Κτησίβιου
Εφευρέθηκε από τον Κτησίβιο τον 3ο αι. π.Χ. και ξεχωρίζει ως θαύμα του αυτοματισμού. Είναι το πρώτο ρολόι στην αρχαία Ελλάδα που μετρά την ώρα αυτόματα, μέρα και νύχτα. Λειτουργεί με νερό που ρέει σε συγκεκριμένα δοχεία. Το πρώτο δοχείο υπερχειλίζει όταν γεμίζει, εξασφαλίζοντας τη σωστή ποσότητα νερού.
Το δεύτερο ελέγχει τη σταθερή ροή προς το τρίτο δοχείο. Η άνοδος της στάθμης στο τρίτο δοχείο κινεί τον δείκτη που δείχνει τις ώρες, ξεκινώντας από την ανατολή του ήλιου. Μετριέται το 24ωρο με ενσωματωμένες τις αυξομειώσεις της ημέρας και της νύχτας ανάλογα με την εποχή. Στο τέλος κάθε ημέρας, το νερό αδειάζει μέσω σιφονιού και ο δείκτης κατεβαίνει, ενεργοποιώντας ένα μηχανισμό που περιστρέφει το ρολόι κατά μία ημέρα.
Έπειτα από 365 ημέρες, ολοκληρώνεται ένας ολόκληρο έτος. Ο Βιτρούβιος αναφέρει πως το μόνο που απαιτείται για τη λειτουργία του είναι διαρκής παρουσία νερού στον χώρο, όπως για παράδειγμα μία πηγή.

ΑΝ…
Αν η ΕΥΔΑΠ έκοβε το νερό στον Κτησίβιο –ή σε κάποιον άλλον αρχαίο κύριο με σανδάλια και loose ενδυμασία– λόγω αδυναμίας πληρωμής των σίγουρα υπέρογκων λογαριασμών που θα έφταναν στο σπίτι του, τότε θα πήγαινε ο κύριος Βιτρούβιος, που τόσο εύκολα διατείνεται ότι το μόνο που χρειάζεται το ρολόι είναι σταθερή ροή νερού, να στηρίξει τον Κτησίβιο; Θα του έδινε λεφτά για να πληρώσει τους λογαριασμούς; Θα του δάνειζε την πηγή του μέχρι να ορθοποδήσει και αυτός και το ρολόι του; Και στην τελική, αν είχαμε κοτζάμ πηγή στο σπίτι μας, κύριε Βιτρούβιε, πολύ πιθανό να μη χρειαζόταν να μετράμε την ώρα. Πολλά τα αν, λίγος ο χρόνος… Και το υδραυλικό ρολόι του Κτησίβιου συνεχίζει να χτυπάει… σπλιτς σπλατς, σπλιτς σπλατς…
Το αυτόματο σπονδείο με κερματοδέκτη
Το αυτόματο σπονδείο με κερματοδέκτη επέτρεπε τη λήψη αγιασμού από τους πιστούς με τη ρίψη ενός νομίσματος εντός του. Πρόκειται για μία ευφυέστατη αρχαιοελληνική εφεύρεση που ακούει στο όνομα της «βαλβίδας». Η ακριβής λειτουργία του μηχανισμού δεν ήταν ορατή για τον χρήστη. Εσωτερικά του σπονδείου μία μεταλλική ζυγαριά έγερνε κάθε φορά που κάποιος έριχνε ένα νόμισμα. Με την κλίση της ζυγαριάς προς τα αριστερά μία βαλβίδα στα δεξιά ανασηκωνόταν επιτρέποντας σε μία μικρή ποσότητα νερού να βγει προς τα έξω.
Η εφεύρεση καταγράφεται αναλυτικά σε ένα από τα σπουδαιότερα βιβλία μηχανικής στην αρχαιότητα, τα Πνευματικά του Ήρωνα του Αλεξανδρέα.
Παρέα με άλλους αυτοματισμούς των αρχαίων Ελλήνων μηχανικών αποτελεί αδιάψευστο μάρτυρα ενός ευρέως φάσματος αρχαιοελληνικών ευφυών εφευρέσεων που ενσωματώνουν θεμελιώδεις νόμους μηχανικής και φυσικής σε άμεσα εφαρμοσμένη λειτουργία.
ΑΝ…
Αν, αν λέω, αν είχανε σκεφτεί να χρησιμοποιήσουν αυτόν τον αυτόματο πωλητή και για άλλα πράγματα εκτός από τη λήψη αγιασμού –που μεταξύ μας σιγά το ενδιαφέρον να λάβει κανείς– η καθημερινότητά τους θα είχε πάρει μία πιο ενδιαφέρουσα τροχιά. Φανταστείτε να υπήρχαν στην Εκκλησία του Δήμου υπαίθρια αυτόματα σπονδεία από τα οποία να μπορούσαν να προμηθευτούν σνακ· ή, στην Αγορά να έβγαζαν τα αυτόματα σπονδεία πτυσσόμενα καρεκλάκια (είμαι σίγουρη ότι είχαν βρει τον τρόπο να φτιάχνουν πτυσσόμενα καρεκλάκια)· ή, στις παραστάσεις να μπορούν να τσιμπολογάν το κατιτίς τους στο διάλειμμα· ή, όταν θα έκαναν τις αθλοπαιδίες και τις γυμνοπαιδίες τους να μπορούσαν να ρίξουν κέρμα και να βγάλει μπουκαλάκι νερό (πήλινο, όχι πλαστικό βεβαίως βεβαίως). Αν τα είχαν σκεφτεί όλα αυτά, οι Αμερικάνοι με τους αυτόματους πωλητές στις ταινίες τους θα ήταν γατάκια μπροστά στους δαιμόνιους αρχαίους Έλληνες. Αλλά εντάξει, αρκεί που φτιάξανε τον πρώτο αυτόματο πωλητή και τους το δίνουμε!
Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας Κώστα Κοτσανά
Πινδάρου 6 & Ακαδημίας, Κολωνάκι | www.kotsanas.com