Διαβάστε το προηγούμενο μέρος της συνέντευξης εδώ

Όμως σε παγκόσμιο επίπεδο εδώ και δεκαετίες γίνεται έτσι. Είμαστε θέλουμε δε θέλουμε μέρος μιας συγκεκριμένης πραγματικότητας. Πώς γίνεται αυτό να το πετάξουμε; Να ζητήσουμε πχ από μια τραγουδίστρια συγκεκριμένου ύφους να είναι πιο σεμνή; Θέλω να πω όλοι κοιτάμε να έχουμε αμάξι, ΙPhone, να είμαστε περιποιημένοι, να έχουμε ένα καλό κύκλο, όλη μέρα ασχολούμαστε με αυτά… όταν έρχεται η στιγμή να κάνουμε Τέχνη πως γίνεται να είμαστε πιο αποστειρωμένοι; Και στην τελική γιατί να είμαστε; Δεν ζούμε σ’ αυτόν τον κόσμο; Ποιος εξαιρείται; Μετέχουμε στον λεγόμενο δυτικό κόσμο με τα χίλια μύρια στραβά του.

(Συμφωνεί) Είναι σαν αυτό που λένε, ο αριστερός δεν μπορεί να’ χει σπίτι, δεν μπορεί να’ χει αμάξι…

Εσύ αισθάνεσαι αριστερός;

Ο πολιτισμός μου είναι αριστερός. Θέλω να πω ότι το να με ταξινομήσεις όπως είναι τα έδρανα της Βουλής αυτή είναι μια θεωρία πολύ ρηχή, διότι στην ζωή αυτή η ταξινόμηση δεν υπάρχει. Υπάρχει μόνο η αντίληψη που έχει κάθε άνθρωπος και στις συνευρέσεις μεταξύ των ανθρώπων ποτέ δεν ζητάς την κομματική ταυτότητα. Ζητάς την ανθρώπινη διάσταση.

Σ` αυτό λοιπόν το θέμα που έθεσες -πώς μπορεί με το τραγούδι μας να έχουμε απολαβές του τύπου να έχουμε ωραίο σπίτι- το κίνητρό σου πρέπει να είναι να είσαι πρωτίστως χρήσιμος για τον απέναντι. Η αμοιβή σου να είναι αντίστοιχη με το κατά πόσο γίνεσαι χρήσιμος. Γιατί πάντα συνδιαλλάσσεσαι με κάτι.

Στην περίπτωση τη δική μου θα μπορούσα να έχω πολλά χρήματα, θα μπορούσα να δουλέψω παντού, αλλά δεν θέλω να διαχειριστώ ένα τέτοιο σκεπτικό. Από την άλλη, το να μπορώ μέσα σε μια εποχή δύσκολη να υπάρχω ως καλλιτέχνης στον δικό μου κήπο με κάνει να νιώθω και μια ασφάλεια σε ό,τι αφορά την επόμενη μου διάρκεια. Δεν καθόριζε το μέλλον μου η εμπορική μου επιτυχία για δεκαετίες – μου το καθόριζε για τους επόμενους μήνες. Κατάλαβες;

Οι δικές μου ανάγκες καθορίζουν και τον τρόπο που δρω ως καλλιτέχνης.

Πρέπει να προσέχει ο καλλιτέχνης να μη γίνει άπληστος;

Δεν μου βγαίνει εμένα να δίνω τέτοιες συμβουλές. Ούτε ξέρω ποιος είναι ο ορισμός του καλλιτέχνη ακριβώς.

Δεν πορεύεσαι με κάποιον ορισμό του καλλιτέχνη στο μυαλό σου; Απλά είσαι ο εαυτός σου;

Κοίταξε. Ο καλλιτέχνης δεν κινείται μόνο στο χώρο της μουσικής και του θεάτρου και των εικαστικών. Αν το δεις και πιο διευρυμένα, καλλιτέχνης μπορεί να θεωρηθεί αυτός που θα έρθει εδώ και θα καθίσει παραδίπλα και θα παραγγείλει και θα πιει τον καφέ του και θα `χει μια τέτοια συμπεριφορά που θα με προσελκύσει , θα αντιληφθώ πως το περιεχόμενό του είναι ουσιαστικά δημιουργικό ως προς τον ίδιο του τον εαυτό, άρα έχει και μια αντανάκλαση στην κοινωνία.

Δεν είναι ιδιότητα. Όχι τραγουδάω, άρα είμαι καλλιτέχνης – πολύ μεγάλη παρεξήγηση.

Υπήρξαν στην ιστορία καλλιτέχνες οι οποίοι ως άνθρωποι ήταν φριχτοί. Και μεγάλοι καλλιτέχνες. Έχουμε ακούσει τα χειρότερα για τον Τσάπλιν ας πούμε. Για τον Πικάσο έχει γραφτεί πως φερόταν φριχτά στις γυναίκες και πως κάποτε οδήγησε ένα κορίτσι στην αυτοκτονία.

Υπάρχει και αυτή η διάσταση. Προφανώς για τον Τσάπλιν και τον Πικάσο εγώ δεν θα μπορούσα να σταθώ εκεί. Κοίταξε, έχει πει μια ωραία κουβέντα ο Πικάσο, τον είχαν ρωτήσει σε μια συνέντευξη: «Δάσκαλε, αν θέλατε να ζωγραφίσετε μια θάλασσα και σας είχε τελειώσει το μπλε τι θα κάνατε; Θα έβαζα κόκκινο,απάντησε».

Εγώ το θεωρώ μια ευφυέστατη απάντηση, έδωσε μια λύση, άναψε ένα φως, μπορούμε να καταθέσουμε αυτό που έχουμε μέσα μας με κάθε τρόπο. Παρεξηγούμε την ανθρώπινη δραστηριότητα αυτών ανθρώπων, τις στιγμές τους, όμως τέτοια μεγέθη στέκονται εκεί που δεν μπορούμε να φτάσουμε εμείς.

Κάποιους ανθρώπους δηλαδή πρέπει με άλλα μέτρα να τους κρίνουμε;

Με άλλα μέτρα, ναι. Και στην Ελλάδα τον Μάνο. Ή τον Μίκη.

Η έλλειψη του μπλε οδήγησε τον ζωγράφο στο κόκκινο. Εκεί ακριβώς που έχουμε έλλειψη και αδυναμία είναι που πρέπει να βάζουμε περισσότερο μυαλό και έμπνευση;

Ναι, γιατί δε λέει τίποτα να είμαστε διεκπεραιωτικοί.

Εσύ έχεις πει «προτιμώ να βγω άθλιος παρά διεκπεραιωτικός». Θεωρείς τον εαυτό σου τραγουδιστή του πάθους ή της τεχνικής; Είναι ένα ερώτημα αυτό για σένα.

Ντουέντε! Είσαι σε μια διαρκή αναδημιουργία με το ρόλο σου, με το αντικείμενό σου, με την ερμηνεία σου, με την ορχήστρα, με τον μαέστρο, με όλο αυτό που λέγεται μουσική διεργασία το οποίο είναι ζωντανό κύτταρο. Χρειάζομαι την τεχνική μου για να μπορέσω να πατήσω στις εντολές, χρειάζομαι και το πάθος και την τρέλα μου για να μπορέσω να τσαλακωθώ ή να συγκρουστώ.

Και εσύ ειδικά δεν φοβάσαι καθόλου να τσαλακωθείς…

Όχι, καθόλου. Δεν φοβάμαι! Γιατί όλο αυτό από κάτω προϋποθέτει μια ανάγκη βαθιάς αλήθειας.

Ίσως σε προστατεύουν οι προθέσεις σου και ο τρόπος που αντιλαμβάνεσαι τη μουσική. Γιατί κάποιος άλλος που θα προέτρεπε το κοινό όπως κάνεις εσύ θα έβγαινε ίσως γραφικός.

Το “όρθιοι!” που καμιά φορά λέω είναι και για μένα πολύ δύσκολο να το πω. Είναι πιο εύκολο να σηκωθεί ο κόσμος όρθιος, παρά εγώ να το πω.

Δεν θέλω να υποταχτεί ο κόσμος.

Σε παγκόσμια κλίμακα η ανθρωπότητα έχει τα τελευταία χρόνια έναν κοινό παρανομαστή : υπάρχει πρόβλημα! Κι έρχεται κάποια στιγμή αυτό το δώρο το συμπαντικό που λέγεται μουσική με την οποία χτίστηκε το σύμπαν -είναι μια αρμονία το σύμπαν, είναι συχνότητες οι οποίες ενώνονται και δημιουργούν δονήσεις και χτυπάει η καρδιά του σύμπαντος-περιέχει μέσα του άπειρους οργανισμούς και όλα αυτά που έχουν ξαναγίνει και θα γίνονται ες αεί και λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο που χτυπάει η καρδιά μας- για να μας αφυπνίσει και να μας βάλει σε μια άλλη δυναμική.

Η μουσική επιβιώνει εκατομμύρια χρόνια μέσα από οτιδήποτε και έχει τον τρόπο να βγάλει τη δημιουργική, τη θετική, τη δυνατή μας πλευρά. Και βλέπεις στο μοιρολόι το ηπειρώτικο ας πούμε την ανάταση ακόμα και μέσα από ένα τραγικό γεγονός ή στα τραγούδια του Πόντου το φορτίο γενοκτονιών, καταστροφών, όλος ο πόνος να μπαίνει στη θέση του και να συνδέεται με την άλλη διάσταση…

Γι` αυτό επαναλαμβάνω, η μουσική είναι αυτό που τροφοδοτεί όχι μόνο τις ζωές μας, αλλά το ίδιο το σύμπαν και όταν αντιληφθούμε ότι είναι η βασική μας τροφή τότε σεβόμαστε το ρόλο της και δεν την ευτελίζουμε, ούτε μπαίνουμε στη διαδικασία να σκεφτούμε τι σημαίνει μουσική. Είναι δέηση, είναι η συνεννόησή μας με το σύμπαν.

Υπάρχει όμως και η μουσική που καθαρή διασκέδαση. Ένα κομμάτι των Boney M -λέω στην τύχη ένα όνομα τώρα- μπορεί να σε κάνει να χαίρεσαι και να χορεύεις και μάλιστα δεκαετίες τώρα.

Κοίταξε, εγώ δεν θα έμπαινα στη διαδικασία να συγκρίνω τα έργα της μουσικής με τα παιχνίδια περί της μουσικής. Σαν παιχνίδι καλό είναι. Εγώ δεν μπαίνω στη διαδικασία ούτε να τα χλευάσω ούτε να τα κοροϊδέψω.

Όμως έχουν επιβιώσει κάποια κομμάτια που θα θεωρούμε “παιχνίδια” δεκαετίες δεκαετιών.

Ποιος είπε πως το παιχνίδι δεν έχει τη χρησιμότητά του; Όταν η ωρίμανση μέσα μας είναι τέτοια μπορούμε να συνυπάρξουμε με την ελαφρότητα γελώντας και περνώντας καλά αλλά χωρίς αυτό να γίνεται αυτοσκοπός. Όταν όμως από τη μια γενιά στην άλλη μεταβιβάζεις όλο και λιγότερα στοιχεία της θετικότητας της μουσικής τότε κάνεις μια μείωση ικανοτήτων, η επόμενη γενιά κι έχει όλο και λιγότερα να παραδώσει.

Δεν χρειάζονται όλα;

Καλό είναι να έχεις όλες τις πληροφορίες αλλά να μην αγνοείς τη δική σου! Παραδείγματος χάριν, εσύ είσαι ένας τραγουδιστής ή τραγουδοποιός ή ένας συνθέτης, οτιδήποτε …τι θα καταθέσεις; Το πόσο γνωρίζεις τεχνική ή μάλλον πόσο πληροφορία έχεις σε ότι συμβαίνει ώστε ν` ακολουθήσεις το ρεύμα; Ή θα κάνεις το δικό σου ρεύμα; Προτείνω το δεύτερο.

Βέβαια αν κάνουν όλοι το δικό τους ρεύμα…

(με πάθος) Ας κάνουν όλοι το δικό τους ρεύμα!

Θ’ ανθίσουν τότε χίλια λουλούδια που έλεγε και το παλιό σύνθημα;

Γιατί όχι; Όταν εγώ μπαίνω στην ουρά ας πούμε της επιτυχίας και του star system ε, προφανώς θέλω να φάω τα μούτρα μου μόνος μου. Κάνε το δικό σου!

Καμιά φορά μ` αρέσει να λέω πως η μουσική μας δοκιμάζει. Μπορεί να έχεις όλες τις προϋποθέσεις, να έχεις ωραία ορχήστρα, ωραίο stage, κόσμο από κάτω, ωραίο ήχο, κουρδισμένες φωνές, μπορεί και να μην έχεις τίποτα, να πας κάπου χωρίς καλό ήχο, χωρίς ιδιαίτερη προβολή και χωρίς πολύ κόσμο… Βασίλη, θα βγεις να τραγουδήσεις; Και λες εσύ «α, δεν μπορώ»!

Ε, τότε τι σχέση έχεις με τη μουσική; Η μουσική σε δοκιμάζει! Άμα το κάνεις μια δυο τρεις πέντε… άμα σε διατάξει να το κάνεις και συ ακολουθήσεις. τότε εσύ ο ίδιος θα πιστέψεις πως είσαι συγγενής της μουσικής.

Ένα από τα πιο διάσημα τραγούδια που έχεις πει είναι ο Κεμάλ. Ο στίχος «αυτός ο κόσμος δεν θ’ αλλάξει ποτέ» έχει γίνει σύνθημα, ατάκα, graffiti, ίσως έχει περάσει και στο υποσυνείδητό μας, δε ξέρω… Εσύ π’ως τοποθετείσαι απέναντι του; Ας πούμε πως θέλουμε να κάνουμε τον κόσμο καλύτερο και πιο δίκαιο. Άλλος θα σου πει μια άλλη φορά δε γίνεται ακόμα, άλλος θα σου πει ναι θέλω ν` αλλάξει αλλά όχι να χάσω εγώ την ταυτότητά μου, άλλος μπορεί να `ναι διεθνιστής… ο καθένας έχει το δικό του σκεπτικό και τελικά ο κόσμος δεν αλλάζει ποτέ. Δεν πρέπει να παρακάμψουμε αυτά που μας χωρίζουν; Το 2011 οι Αγανακτισμένοι ήξεραν τι δεν ήθελαν, αλλά όχι τι ήθελαν για μετά.

Αυτό το’χουμε. Βεβαίως το’χουμε. Ως λαός επειδή ζούμε μια διαρκή κατοχή ,και βάλτο σε όσα εισαγωγικά θες, η πρώτη μας ανάγκη είναι να αποτινάξουμε κάτι το οποίο ο εαυτός μας μέσα ουρλιάζει και μας λέει «αυτό δε μ’ αρέσει, να φύγει!».

Η επόμενη ερώτηση που είναι το «τι θα κάνουμε» είναι ένα θεώρημα το οποίο δεν έχει απαντηθεί και πρέπει να το βρούμε. Αυτό που θέτει ο “Κεμάλ” στο τέλος πρέπει να ενσωματωθεί σε όλο το τραγούδι- ο κόσμος αλλάζει ούτως ή άλλως και μάλιστα διαρκώς.

Η φράση εστιάζει σε μια συγκεκριμένη νοοτροπία, στον τρόπο που κάποιος κάποτε πήγε ν` αλλάξει τον κόσμο και του πήραν το κεφάλι. Ο στίχος μέσω μιας άλλης πρόσληψης μπορεί να σε εξιτάρει να επιχειρήσεις το αντίθετο. Εγώ έτσι το βλέπω και μάλιστα κάποιες εποχές το έθετα ως ερώτημα, έκλεινα το τραγούδι ως εξής «Καληνύχτα Κεμάλ! Αυτός ο κόσμος δεν θ` αλλάξει ποτέ;»

Υπέροχο! Πιστεύεις πως μπορούμε ν’ αλλάξουμε ας πούμε εμείς οι Έλληνες την πατρίδα μας; Και όχι μόνο εμείς, όλη η ανθρωπότητα… Αναφέρομαι πιο πολύ σε μας γιατί ο Λέκκας εμένα μου κάνει εντελώς «Έλληνας τραγουδιστής». Νιώθω ότι το κουβαλάς με έναν τρόπο πολύ ατόφιο, πώς λέμε ο Ελύτης είναι «Έλληνας ποιητής». Εσύ το δέχεσαι για τον εαυτό σου; Και επαναλαμβάνω, πως γίνεται τελικά η αλλαγή; Αν εγώ κι εσύ αλλάξουμε κι όλοι οι άλλοι δεν ξεκουνήσουν τι θα γίνει; Δυο ερωτήματα.

Έτσι όπως το θέτεις το «Έλληνας τραγουδιστής» το δέχομαι. Κοίταξε, έχουμε έναν άλυτο εμφύλιο μέσα μας. Αν αυτό το λύσουμε, μπορούμε να βρούμε την αληθινή αλλαγή ακόμα και σαν ανθρωπότητα. Γιατί εμείς μπορεί να είμαστε σε μια έντονη αντιπαράθεση πολιτική – άλλοι λαοί μπορεί να έχουν διαφορετικά θέματα.

Όλα όμως ξεκινάνε από τον εσωτερικό μας εμφύλιο …μπορώ να πάω αύριο να χαιρετήσω έναν σε εισαγωγικά αντίπαλό μου και να τον δω με άλλη μάτια; Οφείλει βέβαια να κάνει κι εκείνος το ίδιο και ίσως τότε πάμε στην πραγματική αλλαγή.

Μήπως είναι και λίγο στη φύση του ανθρώπου να τραβάει διαχωριστικές γραμμές; Στην Ευρώπη όλο αυτό που γίνεται με το μεταναστευτικό πώς το κρίνεις εσύ;

Η Ευρώπη έχει θεματικό ρατσισμό, η κεντρική Ευρώπη έχει το ρατσισμό στο κόκαλό της και το μεταναστευτικό της τον ενισχύει. Ο Έλληνας από την άλλη δεν είναι ρατσιστής, αυτό που του συμβαίνει στο βάθος είναι πως δεν θέλει να ξαναζήσει με τίποτα το ρόλο του πρόσφυγα και του μετανάστη και γι` αυτό βγάζει μια αποστροφή σ` αυτό που γίνεται. Ο Ευρωπαίος έχει κατευθείαν πρόβλημα με τον μετανάστη, είναι τελείως διαφορετικό.

Είμαστε Ευρωπαίοι πιστεύεις εμείς οι Έλληνες; Ή είμαστε κάτι άλλο;

Έχουμε καταγραφεί και καταχωρηθεί ιστορικά εκεί. Η συγκεκριμένη ταυτότητα, η οποία αλληλοσυμπληρώνεται ασφαλώς με όλες τις άλλες που έχουμε, αφορά μια ανθρωπιστική διάσταση άσχετα αν από ένα σημείο και μετά η Ευρώπη έβαλε τις ανθρωπιστικές κατακτήσεις σε ένα χρηματιστήριο αξιών- αυτό δεν πρέπει να έχει καμία σχέση με την ένωση των λαών ή της ανθρωπότητας.

Τελευταία ερώτηση. Ίσως δύσκολη. Σε απασχολεί καθόλου η στιγμή που θα πρέπει να κατέβεις από τη σκηνή; Στα 80 η φωνή μπορεί να μη βγαίνει.

Μα δε βασίστηκα στη φωνή μου αλλά σε κάτι ευρύτερο που περιλαμβάνει και τη φωνή. Πάντοτε αισθανόμουν άνθρωπος της σκηνής με έναν ευρύτερο τρόπο. Άλλωστε έχω παίξει και σε θεατρικές παραστάσεις, θέλω να πω πως αυτό που καταθέτεις από σκηνής μπορεί να έχει πολλές εκδοχές ανάλογα και με τις επιδιώξεις σου βέβαια, σε κάθε περίπτωση ωστόσο πηγάζει από ένα σύνολο εσωτερικών δονήσεων που βεβαίως και με τη φωνή καταλήγουν να αλληλοσυμπληρώνονται.

Ο καλλιτέχνης μπορεί να κάνει χορό, θέατρο, εικαστικά… πάντα το προσωπικό του υλικό θα καταθέσει. Το να έχεις ωραία φωνή σημαίνει πάρα πολλά πράγματα, αλλά το να χειριστείς αυτή τη φωνή, να αντλήσεις από τα βιώματά σου, να ελέγξεις τα εκφραστικά σου μέσα είναι πολύ σημαντικότερο. Λιγότερη δυνατότητα η φωνή; Υπάρχουν όλα τα υπόλοιπα που θα αναπληρώσουν. Οπότε, μπορείς να είσαι καλλιτέχνης μέχρι ν’αφήσεις την τελευταία σου πνοή.