Οι κάμερες στα σχολεία και η επιστροφή, εν γένει, σε αυτά έστρεψε την επικαιρότητα στα παιδιά και τους εφήβους, τα νεαρά κύτταρα της κοινωνίας μας, τα πλέον ευαίσθητα. Οι πανελλαδικές εξετάσεις πλησιάζουν και αυτή δεν ήταν μια φυσιολογική σχολική χρονιά. Δεν χρειαζόμαστε όμως έναν ιό και την καραντίνα που αυτός επιφέρει για να προσεγγίσουμε τα παιδιά μας, είτε από το μετερίζι του γονιού, είτε από αυτό του εκπαιδευτικού.

H παιδαγωγός και σύμβουλος εφηβικής υγείας, Μαίρη Μαρκογιαννάκη, απάντησε σε ερωτήσεις σχετικά με την πολύτιμη πλην δύσκολη σχέση μας με τα παιδιά και τους εφήβους, ενώ ομολόγησε πως η έννοια “πρότυπο γονιού” είναι επίπλαστη και ίσως να είχει θέση μόνο στον κόσμο των πλατωνικών ιδεών… Σε κάθε περίπτωση, υπάρχουν ορισμένα αλάνθαστα συστατικά ανάκτησης ή βελτίωσης της επικοινωνίας του γονέα με το παιδί του, διαχρονικά και τεκμηριωμένα από την ίδια την ψυχολογία.

Ο επίλογος του προσφάτως δημοσιευθέντος άρθρου σας ας αποτελέσει εναρκτήριο λάκτισμα αυτής της συνομιλίας μας. Ακρογωνιαίος λίθος, λέτε, της υγιούς εφηβείας είναι οι καλές σχέσεις των γονέων με τους εφήβους. Πόσο εύκολο είναι αυτό το… “απλό πράγμα”, στην πραγματικότητα;

Οι καλές σχέσεις γονέων-εφήβων χτίζονται μέρα με τη μέρα από τη γέννηση κιόλας του παιδιού. Ο δεσμός αυτός αναπτύσσεται και καλλιεργείται μέσα από το βλέμμα αγάπης και αποδοχής, την αγκαλιά, τον χρόνο παιχνιδιού στο πάτωμα, τα νέα της οικογένειας γύρω από το τραπέζι, με τη συζήτηση, τη διαπραγμάτευση, την ενθάρρυνση, την αναγνώριση, με τα όρια, την ασφάλεια.

Αυτά είναι τα εφόδια του παιδιού σε όλη του τη ζωή. Στη συνέχεια έρχεται η εφηβεία και οι πρώτοι κραδασμοί στη σχέση γονέων-παιδιών. Η πρώτη σοβαρή αμφισβήτηση έως και απομυθοποίηση του γονέα, η ανάγκη ανεξαρτητοποίησης, οι συγκρούσεις. Αν η σχέση δεν έχει χτιστεί σε γερά θεμέλια κατά την παιδική ηλικία, η προσέγγιση των εφήβων είναι δυσκολότερη. Σφοδρές συγκρούσεις παρατηρούμε σε περιπτώσεις κατά τις οποίες οι γονείς προσπαθούν να επιβάλουν όρια για πρώτη φορά στην εφηβεία. Οι έφηβοι που δεν έχουν μάθει να λειτουργούν εντός ορίων αντιδρούν συχνά σπασμωδικά και βίαια.

Οι γονείς, κατά την άποψή σας, πρέπει να συζητούν τα πάντα με τα παιδιά τους; Μπορεί να υπάρχουν ζητήματα που ένα παιδί στην εφηβεία να έχει ανάγκη να κουβεντιάσει, αλλά να ξέρει ότι “δεν το παίρνει” γιατί “αυτά δεν τα λέμε με τους γονείς”…

Επιτυχία για τον γονέα είναι η δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης μέσα στο σπίτι, προκειμένου ο έφηβος να νιώθει την ασφάλεια ότι μπορεί να συζητήσει τα πάντα, ότι δεν υπάρχουν θέματα “ταμπού” που σκεφτόμαστε, αλλά δεν εκφράζουμε. Θέλουμε τα παιδιά να προστρέχουν σε μας στα σοβαρά ζητήματα. Γιατί αν δεν έρθουν σε μας, θα στραφούν “αλλού”, όπου εμείς πιθανότατα να μην έχουμε πρόσβαση και έλεγχο.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως οι γονείς πρέπει να συμπεριφέρονται «σαν φίλοι» για να κερδίσουν τα παιδιά τους. Οι ρόλοι είναι διακριτοί. Εξάλλου τα παιδιά φίλους έχουν. Όταν τα παιδιά απευθύνονται σε μας έρχονται με την ανάγκη καταρχάς να τα ακούσουμε. Καλό είναι να μη σπεύδουμε να δώσουμε έτοιμες απαντήσεις, αλλά να συζητάμε μαζί τους. “Ποιες είναι οι σκέψεις σου…;”,  “Εσύ τι πιστεύεις…;”, “Όμως νιώθω πως κάτι σε προβληματίζει. Τι είναι αυτό…; “. Με αυτόν τον τρόπο, «διά της μαιευτικής», θα λέγαμε, πολλές φορές οι ίδιοι οι έφηβοι μάς αποκαλύπτουν τους προβληματισμούς και τους ενδοιασμούς τους. Και από τη θέση αυτή είναι πιο εύκολο να τους δείξουμε τη σωστή κατεύθυνση .

Η καραντίνα πιστεύετε ότι βοήθησε ή δυσκόλεψε τα πράγματα; Οικογένειες μέσα σε σπίτια, άλλοι ρυθμοί, συγκρούσεις, αλλά και στιγμές χαράς, μοιράσματος…

Η καραντίνα ήταν μια ευκαιρία για τα μέλη της οικογένειας να επανενωθούν, να κατεβάσουν ρυθμούς και σε κάποιες περιπτώσεις να “ξαναγνωριστούν” μεταξύ τους. Τα παιδιά ευχαριστήθηκαν τους γονείς τους και έστω μέσω της τριβής και των συγκρούσεων η οικογένεια ήρθε πιο κοντά. Βέβαια, υπήρξαν και οικογένειες που ζορίστηκαν πολύ, ιδίως αν προϋπήρχαν προβλήματα ή στις περιπτώσεις που οι γονείς συνέχισαν να εργάζονται όπως πριν ή και περισσότερο.

Οι πανελλαδικές κοντοζυγώνουν. Ποιος πρέπει να είναι κατά την άποψή σας ο ρόλος του γονέα πλάι στον μαθητή ή την μαθήτρια που μελετά και βρίσκεται στην τελική ευθεία;

Στη φάση της τελικής ευθείας, οι γονείς το μόνο που έχουν να κάνουν είναι να βρίσκονται εκεί για τα παιδιά τους. Να είναι δίπλα τους στη στιγμή της λιποψυχίας, του πανικού, να τους υπενθυμίζουν ότι θα τα αγαπάνε ανεξαρτήτως αποτελέσματος και βαθμού. Το ήρεμο και σταθερό περιβάλλον επίσης βοηθά. Οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί ώστε να μην τους μεταδώσουμε τυχόν δικό μας άγχος για τη δική τους επίδοση.

Υπάρχουν επίσης παιδιά που αποθαρρύνθηκαν φέτος από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα (ιός, κλειστά σχολεία, σχολεία με κάμερες, φοβισμένοι γονείς, απομακρυσμένοι παππούδες κλπ) και εξέφρασαν επιθυμία παραίτησης ή έδειξαν σημάδια εγκατάλειψης στην προσπάθειά τους. Εκεί, τι θα συμβουλεύατε έναν γονιό που ενδιαφέρεται;

Πολλές φορές στη ζωή αυτό που μας επηρεάζει δεν είναι το καθαυτό γεγονός στην αντικειμενική του διάσταση, αλλά η σημασία που αποδίδουμε εμείς σ’ αυτό. Αν οι έφηβοι έχουν προσδώσει αρνητικό φορτίο στις πανελλαδικές λόγω της έκτακτης αυτής συγκυρίας, μπορούμε να τους βοηθήσουμε “να τη δουν αλλιώς”. Να εκμεταλλευτούν, για παράδειγμα, τον χρόνο παραμονής στο σπίτι για μελέτη, να συγκεντρωθούν απερίσπαστοι στον στόχο τους αφού “δεν υπάρχει και τίποτα άλλο να κάνουν.

Επίσης, κάποιες φορές οι έφηβοι ενδέχεται απλώς να θέλουν να μοιραστούν την αγωνία τους. Οφείλουμε να τους ακούσουμε με ειλικρινές ενδιαφέρον, να συμμεριστούμε το άγχος τους και στη συνέχεια να τους υποστηρίξουμε. Να μην ξεχνάμε, τέλος, πως τα παιδιά πολλές φορές υιοθετούν υποσυνείδητα δικούς μας φόβους και αγωνίες. Άρα είναι χρέος μας να διατηρήσουμε πρωτίστως εμείς την ψυχραιμία μας σε σχέση με τα γεγονότα, ώστε να νιώθουν και αυτά ηρεμία και ασφάλεια.

Ας πάμε στην απέναντι όχθη. Υπάρχουν γονείς αυτή την εποχή που έπεσαν σε κατάθλιψη, απομονώθηκαν, αγχώθηκαν με τα οικονομικά, μπορεί να έγιναν πιο νευρικοί, ίσως και βίαιοι με τα παιδιά τους. Ένας έφηβος πού μπορεί να απευθυνθεί για βοήθεια και, πριν το κάνει αυτό, πώς θα μπορούσε να χειριστεί μια τέτοια περίπτωση γονέα;

Είναι πολύ σκληρό για ένα παιδί να πρέπει να φυλαχτεί από τον άνθρωπο που θα όφειλε να είναι το σημείο αναφοράς της εμπιστοσύνης και η πηγή ασφάλειας στη ζωή του. Αν και υπάρχουν γραμμές στήριξης και φορείς όπου μπορεί να απευθυνθεί, δεν μπορούμε να αναμένουμε από έναν ανήλικο να χειριστεί την κατάσταση σαν ενήλικος. Εμείς, ως εκπαιδευτικοί, συγγενείς, γείτονες πρέπει να έχουμε τα μάτια μας ανοιχτά για αυτά τα παιδιά, να τα υποστηρίξουμε ηθικά ο καθένας από τη θέση του. Αν ωστόσο η κατάσταση ξεφεύγει από το πεδίο επιρροής μας οφείλουμε να απευθυνθούμε σε ειδικούς και να ενημερώσουμε τους αρμόδιους.

Η πλειοψηφία των “ανήσυχων νιάτων” έχουμε πει έστω μία φορά στους γονείς μας ότι τους μισούμε ή ότι δεν τους θέλουμε για γονείς μας. Μοιάζει αυτό να λέγεται πιο εύκολα από το “σ’ αγαπώ”. Ξέρετε, να το πει αυτό ένας γιος στον πατέρα ας πούμε, μπορεί να φαντάζει πολύ δύσκολο. Εγώ θα σας πω ακόμα και μια κόρη στην μητέρα της…

Έτσι είναι, αλλά οι συγκρούσεις είναι αναμενόμενες στην εφηβεία, καθώς το παιδί βρίσκεται σε μια μεταβατική κατάσταση, κατά την οποία από τη μια επιθυμεί να ανεξαρτητοποιηθεί, από την άλλη έχει ακόμη ανάγκη την ενήλικη καθοδήγηση και προστασία. Η πρώτη ανάγνωση τέτοιων επιθετικών λόγων είναι επόμενο να τρομάζει τους γονείς. Το “σε μισώ” μπορεί να εκφράζει οργή εκείνη τη δεδομένη χρονική στιγμή, αλλά ενδέχεται να σημαίνει και “δεν καταλαβαίνεις τις ανάγκες μου”, “δεν με ακούς” ή ακόμη και “είμαι στενοχωρημένος/η”,  “σε χρειάζομαι”. Γι’ αυτό και μετά την έκρηξη, σε στιγμή ηρεμίας καλό είναι να επιδιώκουμε συζήτηση για το συμβάν.

Είστε της άποψης ότι, όταν τα παιδιά ενηλικιώνονται και είναι σε θέση να εργαστούν, “πρέπει” να αρχίζουν να ανοίγουν τα φτερά τους και να πετούν σιγά σιγά πέρα από τα στενά πλην ασφαλή όρια της οικογενειακής εστίας; Είναι ένα ζήτημα που απασχολεί και τους γονείς και τους νεαρούς ενήλικες, μετέφηβους.

Ασφαλώς και ο νεαρός ενήλικος πρέπει να αρχίσει σταδιακά να απογαλακτίζεται στα διάφορα επίπεδα (συναισθηματικό, επαγγελματικό, οικονομικό κλπ), με απώτερο στόχο να καταστεί στο μέλλον ικανός για τη δημιουργία της δικής του οικογένειας. Η διαδικασία αυτή της ανεξαρτητοποίησης ξεκινάει από την εφηβεία, κατά την οποία μπορούμε να αναθέτουμε ευθύνες στα παιδιά μας, να συναποφασίζουμε ζητήματα που τα αφορούν και να συνδιαμορφώνουμε τους κανόνες. Έτσι προετοιμάζουμε τους εφήβους στην αναζήτηση του ρόλου τους ως ενηλίκων.

Ποια είναι η θέση σας για τις κάμερες στα σχολεία; Τι αντίκτυπο θα μπορούσε να έχει η παρουσία τους στον εύθραυστο και πολλές φορές μπερδεμένο ψυχικό κόσμο των μαθητών; Μιλώ, ιδίως, για τους εφήβους, τους μαθητές γυμνασίων και λυκείων, δηλαδή.

Πολλές φορές ,επ’ αφορμή του μαθήματος, τα παιδιά μάς εκμυστηρεύονται μικρές ή μεγάλες προσωπικές τους αλήθειες και μοιράζονται μαζί μας “άγουρες” και ανεπεξέργαστες σκέψεις τους που θα μπορούσαν εκτός πλαισίου να παρεξηγηθούν. Αυτό συμβαίνει όταν νιώθουν ασφάλεια μέσα στην ομάδα. Νομίζω πως μια κάμερα διακυβεύει το κλίμα εμπιστευτικότητας και ασφάλειας της τάξης. Επίσης η οποιαδήποτε έκθεση των παιδιών οφείλει να μας βρίσκει επιφυλακτικούς.

Πώς μπορούμε να διασφαλίσουμε πως μόνο αυτός που δικαιούται θα έχει πρόσβαση στο μάθημα; Από την άλλη, στις έκτακτες συνθήκες τις οποίες βιώνουμε, η βιντεοσκόπηση της παράδοσης του μαθήματος θα μπορούσε να λειτουργήσει ευεργετικά ως «tutorial», αλλά χωρίς την παράλληλη έκθεση των μαθητών. Εξάλλου, η αποστολή του εκπαιδευτικού εκπληρώνεται μόνο όταν η διδασκαλία του φτάσει και στον πιο απομακρυσμένο μαθητή.

Τελικά, κατά την άποψή σας, από το σχολείο ή από το σπίτι μαθαίνουμε; Υποθέτω ισχύει ένα κράμα των δύο, αλλά ζητώ την πάντα τεκμηριωμένη σας ματιά.

Το σπίτι, η οικογένεια είναι το Α και το Ω στη ζωή ενός παιδιού. Τα παιδιά ανακαλύπτουν τον κόσμο μιμούμενα τους «σημαντικούς άλλους», που στα πρώτα χρόνια της ζωής είναι οι γονείς και τα αδέρφια. Οι πρώτες καθοριστικές προσλαμβάνουσες παραστάσεις, η συναισθηματική αμοιβαιότητα, τα γνωστικά ερεθίσματα, οι αξίες και οι στάσεις, η κατανόηση του κόσμου αλλά και του εαυτού γεννώνται και καλλιεργούνται εντός της οικογένειας.

Η σημασία της οικογένειας είναι καίρια και στην εφηβεία. Μάλιστα, έρευνες αποκαλύπτουν ότι οι έφηβοι είναι πιθανότερο να ταυτιστούν με τους γονείς πάρα με τους φίλους τους. Το σχολείο από την άλλη, αποτελεί για τα παιδιά “το παράθυρο”.

Είναι η ευκαιρία τους να γνωρίσουν κι άλλους κόσμους, διαφορετικούς από τον δικό τους. Να διασταυρώσουν, να διερευνήσουν, να αμφισβητήσουν και τελικά να διαμορφώσουν τη δική τους κριτική σκέψη και στάση. Ειδικά για τα παιδιά που προέρχονται από προβληματικά οικογενειακά περιβάλλοντα, το σχολείο μπορεί να διαδραματίσει μείζονα ρόλο, καθώς μέσα από την κοινωνικοποίηση και την ένταξη στην ομάδα των συνομηλίκων, το παιδί αντλεί αποδοχή, αναγνώριση, δύναται να επαναπροσδιορίσει την ταυτότητά του και τελικά να βρει διέξοδο και σκοπό. Γι’ αυτό και ο ρόλος του σχολείου οφείλει να μην εξαντλείται στον γνωστικό τομέα. Ο παιδαγωγικός είναι εξίσου σημαντικός, αν όχι σημαντικότερος.

Μία σύμβουλος εφηβικής υγείας, όπως εσείς, είναι αυτομάτως και “πρότυπο μητέρας”; Σας πιάνετε να ανησυχείτε καμιά φορά για το τι είδους μητέρα θα είστε για τα παιδιά σας όταν αυτά μεγαλώσουν;

Δεν νομίζω να υπάρχει πρότυπο μητέρας, παρά μόνο στον κόσμο των πλατωνικών ιδεών (γέλια). Επίσης δεν μπορώ να χωρίσω τις μητέρες σε «είδη». Θεωρώ δεδομένο πως κάθε μητέρα ενδιαφέρεται για το παιδί της. Αυτό που αλλάζει είναι οι μέθοδοι που μετέρχεται. Είμαι αισιόδοξη για τη νέα γενιά γονέων. Θεωρώ ότι στην πλειοψηφία τους οι νέοι γονείς ενημερώνονται, ακούν, ψάχνουν το κάτι καλύτερο και επιθυμούν να είναι ενεργοί στη ζωή και στην καθημερινότητα των παιδιών τους. Αυτό που καλείται να συνειδητοποιήσει κάθε γονέας είναι ο διαχωρισμός του εαυτού του από το παιδί του.

Τα παιδιά μας δεν μας ανήκουν, είναι ανεξάρτητες οντότητες. Και πολλές φορές «παγιδεύονται» από τις δικές μας προσδοκίες για να μας ευχαριστήσουν. Τι άλλο όμως να θέλει ένας γονιός από το γίνει το παιδί του ευτυχισμένο; Οπότε δεν μπορώ να απαντήσω στο τι είδους μητέρα θα γίνω, αλλά σίγουρα επιθυμώ να γίνω μητέρα ολοκληρωμένων, υγιών κι ευτυχισμένων ανθρώπων.

Η Μαίρη Μαρκογιαννάκη είναι Φιλόλογος, Ειδική Παιδαγωγός, MSc, Σύμβουλος Εφηβικής Υγείας, ΜSc.