Τα φωτεινότερα μυαλά του ανθρωπίνου γένους προσπαθούν για καιρό να κατανοήσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Με σκοπό φυσικά, να την προβλέψουν, να την χειραγωγήσουν και να μας οδηγήσουν όλους σε ένα καλύτερο, λαμπρότερο αύριο (για κάποιο λόγο βέβαια η ουτοπία των οδηγούντων σπάνια ταιριάζει με κείνη των οδηγούμενων, αλλά αυτό είναι άλλο άρθρο). Πάντως όσο μένουμε στο στάδιο της κατανόησης δεν χρειάζεται να ανησυχούμε για τις προθέσεις και μπορούμε να αφεθούμε στη μαγεία της επιστήμης καθώς ξετυλίγει την εξελικτική πορεία μας και μας θυμίζει πόσο λίγο προχωρήσαμε τελικά σαν είδος.

Προσπαθώντας λοιπόν να αποκωδικοποιήσουμε τα μυστήρια των ανθρώπινων επιλογών τρέχουμε προσομοιώσεις σε ότι βρούμε. Ανυποψίαστους εθελοντές, ηλεκτρονικούς υπολογιστές, γάτες, ποντίκια και τα έρημα τα μικρά μας αδέλφια, τα πρωτεύοντα (μαιμουδοπιθηκογορίλες δηλαδή). Ένα από τα μυστήρια που απασχόλησε ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα προσφάτως (υπό το φως της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης προφανώς) ήταν η οικονομική συμπεριφορά. Για την ακρίβεια ήταν τα λάθη στα οποία υποπέφτει ο άνθρωπος όταν κάνει επιλογές σχετικές με αγοραπωλησίες και χρηματικές συναλλαγές. Για να το πούμε απλά, οι επιστήμονες δεν μπορούσαν να καταλάβουν γιατί είμαστε τόσο ηλίθιοι που μετά από σειρά λαθών και έχοντας σώας τα φρένας επιμένουμε να παίρνουμε δάνεια που δεν μπορούμε να αποπληρώσουμε, επενδύουμε με τεράστιο ρίσκο να χάσουμε ότι έχουμε και δεν αποταμιεύουμε. Υπέθεσαν ότι θα φταίει είτε ο σχεδιασμός μας (ο εγκέφαλος είναι βιολογικά καλωδιομένος να μην μπορεί να ανταποκριθεί σωστά σε τέτοιες καταστάσεις) είτε το περιβάλλον μας. Το πρόβλημα στη δεύτερη περίπτωση είναι ότι η ανθρωπότητα έχει μια τεράστια ποικιλομορφία από κοινωνίες και συνθήκες, και φαίνεται ότι το ευφυές δίποδο που μας κοιτά από τον καθρέφτη σε όλες τις περιπτώσεις συμπεριφέρεται με τον ίδιο τρόπο. Άρα, πιθανότατα δεν φταίει το περιβάλλον, αλλά το κουφιοκέφαλο (εεεε… εξελιγμένος εγκέφαλος εννοώ). Παρόλα αυτά, για να είμαστε εντελώς βέβαιοι, μερικοί ερευνητές στο Yale, αποφάσισαν να παίξουν το σενάριο της οικονομίας μας σε ένα τελείως διαφορετικό περιβάλλον, αλλά με εγκεφάλους που θυμίζουν τους δικούς μας. Οπλισμένοι λοιπόν με μεταλλικούς τρύπιους δίσκους που βάφτισαν νομίσματα, ζελεδάκια και σταφύλια που έπαιζαν τον ρόλο των καταναλωτικών αγαθών και μια παρέα χαρούμενους καπουτσίνους (όχι καφέδες στην προκειμένη, αλλά μαϊμούδες) αναπαρέστησαν το σενάριο της ανθρώπινης οικονομίας. Κοινώς, τους έμαθαν την έννοια του χρήματος. Το αποτέλεσμα; Όχι και τόσο ενθαρρυντικό. Κλοπές, πορνεία και τζόγος στα ήρεμα πράσινα κλουβιά.

“Λεφτά υπάρχουν” 

“Ο καπουτσίνος έχει μικρό εγκέφαλο, επικεντρωμένο κυρίως στο φαγητό και το σεξ” αναφέρει ο  οικονομολόγος Keith Chen που μαζί με την ψυχολόγο  Laurie Santos διεξήγαγε τη μελέτη. “Ουσιαστικά μιλάμε για ένα ατέρμονο σκεύος από “θέλω”. Μπορείς να τους ταΐζεις γλυκά όλη την ημέρα, θα φάνε μέχρι να κάνουν εμετό, και μετά θα ζητήσουν και άλλα¨.

Η αρχή της ζήτησης, το οικονομικό ρίσκο και τα παρατράγουδα

Η αλήθεια είναι ότι οι ερευνητές δεν είχαν ιδέα πως θα αντιδρούσαν οι μαϊμούδες σε μια τόσο περίπλοκη έννοια όσο η αγοραπωλησία, οπότε ξεκίνησαν με τη λογική να δώσουν απλά “νομίσματα” στους καπουτσίνους και να δουν τι θα γίνει.

Έφτιαξαν μια “αγορά”, ένα παράρτημα του κλουβιού, όπου οι υποψήφιοι αγοραστές έμπαιναν, τους δίνονταν ένα συμβολικό νόμισμα, και μπορούσαν να το ανταλλάξουν με ζελέ ή με σταφύλια. Αφού με το πέρας κάποιον εβδομάδων κατανόησαν την διαδικασία της ανταλλαγής και την ισχύ του νομίσματος, τους δόθηκε ένα “πορτοφόλι” με 12 νομίσματα για να τα ξοδέψουν όπως επιθυμούσαν. Και τότε η κατάσταση άρχισε να μυρίζει άσχημα “ανθρωπίλα”. 

Στον κουμπαρά

Τα γλυκύτατα πλάσματα δεν αποταμίευαν, δεν κρατούσαν τίποτα και ξόδευαν τα πάντα αμέσως. Θα μπορούσαμε να κατηγορήσουμε τα λιγότερο εξελιγμένα μυαλουδάκια τους, αν αυτή η συμπεριφορά δεν θύμιζε απόλυτα την καταναλωτική συμπεριφορά του ανθρώπου σε αντίστοιχες έρευνες.

Περίοδος εκπτώσεων

Ξόδευαν με βάση τις τιμές. Όταν η τιμή ήταν ίδια και για τις δυο κατηγορίες τροφής, αγόραζαν με γνώμονα την προσωπική προτίμηση. Όταν όμως οι τιμές άλλαζαν, επωφελούνταν των εκπτώσεων, και ψώνιζαν φθηνά ακολουθώντας κατά γράμμα την αρχή προσφοράς-ζήτησης (που να τους έπαιζαν και καμιά διαφήμιση κάθε μισή ώρα όπως στα δίποδα αδέλφια…).

Τζόγος και μπίζνα

Οι καπουτσίνοι έμαθαν να ποντάρουν και να ρισκάρουν με σκοπό την μεγαλύτερη ανταμοιβή. Σαν να λέμε διάλεξε: ή 20 ευρώ τώρα ή περίμενε και κάποια στιγμή μπορεί να πάρεις 50. Στατιστικά ομιλώντας οι άνθρωποι ρισκάρουν ακριβώς το ίδιο, με την ελπίδα να βγουν κερδισμένοι. Έτσι λοιπόν και οι καπουτσίνοι, σαν τα θηρία του χρηματιστηρίου, έκαναν επικίνδυνες επενδύσεις ακόμα και αν οι πιθανότητες δεν είναι υπέρ τους.

Βαρόνοι της νύχτας και του κλουβιού

Το τρομακτικότερο ίσως και τελευταίο μέρος του πειράματος ξεκίνησε όταν οι μαϊμούδες ανακάλυψαν ότι το χρήμα μπορεί να έχει και άλλες χρήσεις πέρα από την ανταλλαγή του με τροφή. Κατ’ αρχήν δοκίμασαν την αξία του, όταν τους δόθηκε αγγούρι κομμένο σε σχήμα νομίσματος. Αντί να το φάνε, όπως έκαναν παλιότερα δοκίμασαν να το δώσουν στους ερευνητές μήπως και ανταλλάσσεται με κάτι καλύτερο. Μετά από λίγο καιρό, αποφάσισαν ότι το “πορτοφόλι” τους ήταν πολύ περιορισμένο και άρχισαν να κλέβουν νομίσματα από τους ερευνητές αλλά και από τους συγκατοίκους τους. Στο κλουβί επικρατούσε χάος και οι καπουτσίνοι πάλευαν να αρπάξουν όσο πιο πολλά νομίσματα μπορούσαν. Τελικά κάποιοι έμειναν χωρίς. Τότε ένα αρσενικό πλησίασε ένα θηλυκό και του προσέφερε ένα νόμισμα. Επακολούθησε η πρώτη γνωστή περίπτωση πορνείας ανάμεσα σε πρωτεύοντα. Τελειώνοντας με τις υπηρεσίες της η μαϊμουδίτσα πήρε την αμοιβή της και έφυγε στην αγορά να αγοράσει σταφύλια. Κάπου εδώ το πείραμα έληξε, διότι τέθηκαν σοβαρά ερωτήματα για την δεοντολογία και την ηθική του.

Πόσο ζώο είσαι;

Πειράματα σαν το παραπάνω θα έπρεπε να μας προβληματίσουν για δυο τουλάχιστον λόγους. Πρώτον, φαίνεται πόσο ατελής είναι ο εγκέφαλό μας, πόσο ανώριμος και πόσο κοντά ακόμα σε κείνο των ζώων. Αν τα 250.000 χρόνια εξέλιξης από τον homo sapiens δεν μπόρεσαν να μας μάθουν να μην εμπιστευόμαστε μόνο τις αισθήσεις μας αλλά χρησιμοποιούμε τη λογική, δεν ξέρω τι θα μπορούσε να μας τη διδάξει. Είναι εντυπωσιακό ότι ακόμα και σε σημαντικότατες αποφάσεις στηριζόμαστε κυρίως στη διαίσθηση, στις εύκολες διόδους σκέψεις και στις εκτιμήσεις, παρά σε αναλυτικές διαδικασίες. Πιθανόν φυσικά αυτό να μας κάνει ανθρώπους, ικανούς να κάνουν λάθη αλλά και να βιώνουν όλο το φάσμα της εμπειρίας που ονομάζουμε ζωή. Σε κάθε περίπτωση η “εύκολη” σκέψη, που υποπέφτει σε σφάλματα είναι εκείνη που ευθύνεται για πολλά από τα μεγαλύτερα προβλήματα. Τα γνωστικά σφάλματα είναι τόσο πολλά που είναι απορίας άξιο πως καταφέρνουμε να παίρνουμε και καμιά σωστή απόφαση που και που. Σίγουρα έχουν πολλά να μας πουν για την πραγματική υπόσταση της συνείδησης και του μυαλού μας. Είμαστε μάλλον υπερόπτες , μάλλον τσιγκούνηδες, μάλλον απρόσεκτοι, μάλλον ισχυρογνώμονες, μάλλον ρατσιστές, μάλλον παράλογοι και μάλλον συμφεροντολόγοι. Άραγε πόση θέληση και συνειδητοποίηση απαιτεί να μην αλληλοσκοτωνόμαστε και να συμβιώνουμε σχετικά ειρηνικά το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου;

Δεύτερο και σημαντικότερο: φαίνεται ότι κάποια κατασκευάσματα μας δεν έχουμε μάθει ακόμα να τα χρησιμοποιούμε. Το χρήμα ξεπερνάει τις γνωστικές μας δυνατότητες, δεν μπορούμε να το κατακτήσουμε. Απλά δεν είμαστε φτιαγμένοι για αυτό. Ακόμα. Αν επιμένουμε να το χρησιμοποιούμε θα έπρεπε να αναγνωρίσουμε την περατότητα των δυνατοτήτων μας και αν αναζητήσουμε πατερίτσες, είτε αυτά είναι κομπιουτεράκια, είτε υπολογιστικά μοντέλα. Βέβαια αυτό μας κάνει να αναρωτιόμαστε πόσα ακόμα κατασκευάσματα μας δεν ξέρουμε να τα χρησιμοποιούμε; Από τα πυρηνικά όπλα μέχρι την γενετική και από την αστική ζωή μέχρι τη χρήση του διαδικτύου, πόσο πραγματικά τα ελέγχουμε εμείς και πόσο κάνουμε συστηματικά λάθη; Και κυρίως θα μπορέσουμε να σταματήσουμε το πείραμα εγκαίρως από δεοντολογικής και ηθικής άποψης; Ή θα προλάβει να καταστρέψει την κοινωνία μας, να μας μετατρέψει σε μια ορδή από θυμωμένους καπουτσίνους που παίζουν ξύλο και εκδίδονται;

Η ατελείωτη σειρά από γνωστικά σφάλματα …

Πλάνη του status quo

Ο εγκέφαλος είναι σχεδιασμένος να αντιστέκεται στην αλλαγή, οπότε προτιμούμε πάντα η λύση που επιφέρει τις λιγότερες αλλαγές.

Η πλάνη του ελέγχου

Εκτιμούμε ότι μπορούμε να ελέγξουμε ή έστω να επηρεάσουμε γεγονότα που βρίσκονται έξω από τις δυνατότητες μας

Το ένστικτο της αγέλης

Η τάση να υιοθετούμε και να ακολουθούμε τις συμπεριφορές των άλλων για να νιώθουμε πιο ασφαλείς

Η πλάνη της αρνητικότητας

Τείνουμε να δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή και βάρος σε κακές ειδήσεις, σε βαθμό που τις πιστεύουμε ευκολότερα και μας επηρεάζουν περισσότερο

Η πλάνη της προβολής

Τείνουμε να πιστεύουμε ότι οι άλλοι είναι σαν και εμάς, πιστεύουν σαν και εμάς και δρουν σαν και εμάς. Σε βαθμό που νιώθουμε έτοιμοι να προβλέψουμε τα εκλογικά αποτελέσματα και τις παγκόσμιες τάσεις.

Η πλάνη της απατηλής ανωτερότητας

Τείνουμε να υπερεκτιμούμε την υποκειμενική αξία των πεποιθήσεων μας. Σαν να λέμε έχουμε πάντα δίκιο…. 

Μια φιλική υπενθύμιση για όταν νιώθεις βασιλιάς των ζώων….

-Οι μαϊμούδες του γένους Ταμαρίνοι απέδειξαν σε πειράματα οτι ξεχωρίζουν αλτρουιστικές από εγωιστικές πράξεις και τείνουν να απαντούν με ανάλογη συμπεριφορά και επιβράβευση ή με κοινωνική κατακραυγή (πετούν τα περιττώματα τους στον εγωιστή). Το ξέρω, έχετε νιώσει και ‘σεις αυτήν την ανάγκη κάποτε.

-Η Washoe ήταν η πρώτη χιμπαντζίνα που έμαθε να μιλά. Στη νοηματική. Όχι μόνο μπορούσε να επικοινωνήσει, αλλά έμαθε και 50 λέξεις στο γιό της, χωρίς καμία υποστήριξη. Όταν μια από τις ερευνήτριες αναγκάστηκε να λείψει λόγο αποβολής και η Washoe της ήταν θυμωμένη, η ερευνήτρια της έδειξε “ΤΟ ΜΩΡΌ ΜΟΥ ΠΈΘΑΝΕ”. Η Washoe της απάντησε “ΔΆΚΡΥ”. Και μετά “ΠΑΡΑΚΑΛΏ ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΓΚΑΛΙΑ”. Είχε χάσει και η ίδια δυο παιδιά παλιότερα.

-Η μέλισσες όταν γυρνούν στο μελίσσι και είναι πολύ κουρασμένες, κοιμούνται και την επόμενη το πρωί σηκώνονται και διηγούνται το δρόμο για το λουλούδι στο οποίο βρέθηκαν την προηγούμενη. Καθόλου εντυπωσιακό, εκτός αν λάβουμε υπ’ όψη οτι η μέλισσα δεν έχει οργανωμένο εγκέφαλο, μακροπρόθεσμη μνήμη ή ανθρώπινη οπτικοχωρική αντίληψη. Όλα αυτά είναι που υποτίθεται μας ξεχωρίζουν σαν είδος. Υποτίθεται….

– Σε μια σειρά πειραμάτων μαϊμούδες είχαν εκπαιδευτεί να αποφεύγουν συγκεκριμένα αντικείμενα, με κρύο νερό να πέφτει όταν τα πλησίαζαν. Όταν τοποθετήθηκαν μαζί με άλλες μαϊμούδες, εκπαίδευσαν με τις σειρά τους και εκείνες να μην τα αγγίζουν, χωρίς φυσικά οι δεύτερες να έχουν κάποιο λόγο, πέρα από τις διδαχές των συγκατοίκων, να τα αποφεύγουν. Αν μπορούσες να τις ρωτήσεις γιατί, θα απαντούσαν πιθανότατα: “Δεν ξέρω, έτσι μάθαμε, γιατί να το ψάξουμε;”. Θυμίζει κάτι;

-Οι πίθηκοι Μπονόμπο λέγεται οτι ίσως είναι οι κοντινότεροι πρόγονοί μας. Σε πειράματα, έμαθαν να χρησιμοποιούν και να φτιάχνουν μόνοι τους εργαλεία, επικοινωνούσαν με τη βοήθεια συμβόλων, έδειχναν ενδιαφέρον για να μάθουν μουσικά όργανα και να ξεφυλλίσουν βιβλία και μαγείρευαν ομελέτες. Το πιο διασκεδαστικό κομμάτι της έρευνας όμως ήταν όταν έμαθαν να παίζουν PACMAN σε κονσόλα. Το πρόβλημα με το συγκεκριμένο είδος είναι οτι δυσκολεύει τους μελετητές καθώς έχει πολύ έντονη σεξουαλική συμπεριφορά, η οποία μοιάζει υπερβολικά με την ανθρώπινη, βάζοντας τον παρατηρητή σε δύσκολη θέση.