Aστικό τοπίο

Το 1908 ήταν η χρονιά που χαράχθηκε η Πατησίων ενώνοντας τα Άνω Πατήσια με την Ομόνοια, δίνοντας ένα τίναγμα επέκτασης στην περιορισμένη μέχρι τότε Αθήνα, δημιουργώντας πλήθος νέων οικιστικών περιοχών.
Τα χρόνια που ακολούθησαν ο δρόμος αυτός και οι γύρω από αυτόν συνοικίες, υπήρξαν θέατρο των ιστορικών εξελίξεων, που αποτυπώθηκαν ανεξίτηλα στην οικιστική της μορφολογία.

Ο νεοκλασικός ρυθμός και το Αθηναϊκό μονόπατο σπίτι αρχίζουν να χάνουν έδαφος, μιας και οι ανάγκες, αλλά και οι μορφολογικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις, δίνουν ώθηση για κάτι νέο.

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι, η εισροή νέων πληθυσμιακών ομάδων από την ανταλλαγή πληθυσμών και από την καταστροφή της Σμύρνης, οδήγησαν σε έναν οικοδομικό οργασμό, αλλά και σε αισθητικές αναζητήσεις με το στοιχείο της δυτικοποίησης.

Η Πατησίων γίνεται ο κατεξοχήν τόπος αφομοίωσης των νέων ρευμάτων, όπου γνωστοί αρχιτέκτονες όπως ο Νικολούδης και ο Μεταξάς, δημιουργούν τη νέα τάξη πραγμάτων με πειραματισμούς, δημιουργώντας ένα αυθεντικό Αθηναϊκό στυλ, αναμειγνύοντας το νεοκλασικό με στοιχεία από τα αρχιτεκτονικά ρεύματα της εποχής όπως το art deco.

Η μνημειακή αρχιτεκτονική βρίσκει άνθηση δίνοντας κτηριακά δείγματα ιδιαίτερης αισθητικής και κάλλους, μιας και η εξωστρεφής οργάνωση της όψης ακμάζει και βρίσκει πρόσφορο έδαφος δημιουργίας στον πιο αισθητικά υψηλά άξονα της πόλης.

«Οι εναλλασσόμενες αισθητικές ροπές φανερώνουν την τάση μοντερνισμού των αστών διανοούμενων» όπως καταγράφει ο Νίκος Βατόπουλος στο βιβλίο του «Το πρόσωπο της Αθήνας».

Αυτοί οι αστοί διανοούμενοι με επιρροές από τις σχολές της Δυτικής Ευρώπης, είναι οι πρωτομάστορες της νέας Αθήνας που διψά για ρεύματα του δυτικού κόσμου και που εν κατακλείδι μας παρέδωσαν τον Αθηναϊκό μοντερνισμό.

Εδώ λοιπόν σε αυτό το δρόμο, θα βρούμε έκδηλες όλες τις αναζητήσεις μιας εποχής που προσπάθησε να δώσει το νέο πρόσωπο αυτής της πόλης και που το αποτύπωσε στην πολυπληθότητα των οικιστικών δειγμάτων που διηγούνται την πορεία της.

Η νεοκλασική Αθήνα δεν θέλησε να μείνει μόνο στο πρόσωπο που της έδωσε το παρελθόν της και ο Τσίλλερ, θέλησε να πάει πιο πέρα αφομοιώνοντας τις γνώσεις των δημιουργών με ανοιχτό μυαλό και προχωρώντας στην αισθητική ποικιλία εξέχουσας ισορροπίας.

Ο διψασμένος γέροντας

Πατησίων 346 & Λασκαράτου

Μοιάζει να είναι βγαλμένο από γκραβούρα του 1900, το χρώμα στους τοίχους του έχει ξεφτίσει από τα χρόνια, τα κάγκελα στα μπαλκόνια έχουν σκουριάσει και ο περίτεχνος διάκοσμος της οροφής της πρόσοψης έχει μαυρίσει από το καυσαέριο, όμως αυτό διψάει για ζωή!

Το κτήριο των οδών Πατησίων και Λασκαράτου δεν έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο ούτε έχει γίνει κάποια προσπάθεια καταγραφής ή συντήρησης του από το κράτος με αποτέλεσμα να μην ξέρουμε σήμερα ποιος είναι ο αρχιτέκτονας, αλλά ούτε και την ακριβή ημερομηνία κατασκευής του (υπολογίζεται γύρω στο 1908-9).

Το οίκημα, που παρουσιάζει ευδιάκριτα τα νεοκλασικά στοιχεία, αλλά με απλοποιημένη μορφή και με ελαφριές προσμίξεις εκλεκτικών διακοσμητικών, βρίσκεται στην ιδιοκτησία της οικογένειας Δημητριάδη από το 1925. Ο Κωνσταντίνος Δημητριάδης, έμπορος στην Κωνασταντινούπολη, ήρθε στην Ελλάδα για να υπογράψει τα χαρτιά της αγοράς του κτηρίου που ο 16χρονος γιος του εντόπισε και λάτρεψε. Στο παρελθόν, στο ισόγειο του κτηρίου υπήρχαν εμπορικά καταστήματα, που όμως τη δεκαετία του ’50 μετατράπηκαν σε διαμερίσματα, δίνοντας στην πρόσοψη του διακριτικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής της εποχής.

Στη θέα του κτηρίου το βλέμμα σταματάει στα γεμάτα λουλούδια μπαλκόνια του και την εντυπωσιακή κόκκινη βουκαμβίλια στην οψη της οδού Λασκαράτου. Κόντρα στο χρόνο τρεις οικογένειες και ένας σκύλος κατοικούν σήμερα εκεί, δίνοντας του ζωή. Οι μεγάλοι θυμούνται ακόμα την εποχή που τα σήμερα διακριτά διαμερίσματα επικοινωνούσαν με εσωτερικές πόρτες και παππούδες, γιαγιάδες, γονείς και εγγόνια ζούσαν όλοι μαζί. Σχεδόν καρμικά τοποθετημένη εκεί, δίπλα στο κτήριο υπάρχει μια τεράστια επιγραφή που γράφει μόνο μια φράση: «δίψα για ζωή».

Επισκέπτης απ’ το χθες

Θήρας 54

Αν ήταν ιστορία θα ξεκινούσε με τη φράση «μια φορά και ένα καιρό», θα ξεπηδούσε μάλιστα από παραμυθένιο σκηνικό του Tim Barton. Κάπως σουρεαλιστικό και φευγάτο, γιατί βρίσκεται ανάμεσα σε σύγχρονα κτήρια της Κυψέλης και λίγο σκοτεινό γιατί υψώνει τους τοίχους του απειλητικά και τυλίγει το εσωτερικό του στο πυκνό σκοτάδι. Έτσι που είναι αδύνατο να δει κανείς μέσα από το ανοιχτό παράθυρο του πρώτου ορόφου.

Ο λόγος για το κτήριο στην οδό Θήρας 54, το πιο απρόσμενο, το πιο αναπάντεχο, το πιο παράταιρο από τα κτήρια της Πατησιών, έναν νεογοτθικό πύργο.

Κτισμένος το 1914 και ακατοίκητος από το 1993 ο πύργος παντρεύει στοιχεία ενός νέο-γοτθικού ιδιώματος, με τις αψιδωτές πόρτες και την πυργοειδή του διάταξη, με την σύγχρονη αρχιτεκτονική των στέρεων όγκων. Το παιχνίδι με τη βαρύτητα και η αέναη ανύψωση προς τον ουρανό που επιτάσει ο γοτθικός ρυθμός ισορροπούνται με τη γήινη αρχιτεκτονική των αρχών του περασμένου αιώνα, σε μια μάχη ανάμεσα στον ουρανό και τη γη που γοητεύει.

Το ακίνητο ανήκει στην οικογένεια Τυπάλδου, μια αρχοντική οικογένεια της Κεφαλονιάς με ρίζες από τη Νάπολη, το γεννεολογικό δέντρο της οποίας περιπλέκεται με τόσους και τόσους οίκους, που το χειρόγραφο που βρίσκεται σήμερα στο μουσείο Τυπάλδου της Κεφαλονιάς είναι αδύνατο να διαβαστεί. Στο τελευταίο του κλαδί ωστόσο βρίσκει σήμερα κανείς το όνομα Μαρία Τουλ.

Δύο βαριά λουκέτα και πολλά μέτρα αγκαθωτό σύρμα, κρατούν πια μακριά τους επίδοξους εξερευνητές που αναζητούν μάγισσες και στοιχειά στον ερειπωμένο σήμερα πύργο…ή ίσως και να κρατούν τα στοιχειά μακριά…το σίγουρο είναι ότι το μυστήριο της οικογένειας Τυπάλδου και του πύργου τους μένει καλά κρυμμένο πίσω από αυτή την πρόχειρη οχύρωση.

Για το θρύλο που ζει έστω και αν το κτήριο αργοπεθαίνει εμείς, δανειζόμενοι τους στίχους ενός από τους Τυπάλδους,του ποιητή Αντρέα Λασκαράτου, λέμε:

“Με νοιάζει πως μια μέρα θα μιλούνε
Για μένα όταν δεν θα υπάρχω πλέον”

Ένας σιωπηλός επαναστάτης

Πατησίων 61

Στη συμβολή των οδών Πατησίων και Σκαραμαγκά, με την πρόσοψη εμφανώς γκριζαρισμένη από την κακή συντήρηση και τα καυσαέρια, σκέκει ένας σιωπηλός επαναστάτης. Η πολυκατοικία Παπαλεονάρδου είναι γνωστή για τρεις λόγους: υπήρξε κατοικία της Μαρίας Κάλλας στο διάστημα 1937-1945, είναι έργο του μεγάλου αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Κιτσίκη και χαρακτηρίστηκε διατηρητέα το 1989 όταν το υπουργείο πολιτισμού βρισκόταν στα χέρια της Μελίνας Μερκούρη. Πέρα όμως από το μεγαλειώδες, το κτήριο έχει πολλά ακόμα πρόσωπα…

Το 1890 η art nouveau έφερε επανάσταση στην τέχνη αξιοποιώντας τις επιταγές του υλικού στη διαμόρφωση του διακοσμητικού στοιχείου και ακολουθώντας τις διδαχές της ιαπωνικής τέχνης στη μίμηση των φυσικών μορφών. Στην πολυκατοικία Παπαλεονάρδου ωστόσο συναντά κανείς μια επανάσταση μέσα στην επανάσταση. Η art nouveau συναντά τον ύστερο κλασικισμό, οι καθαροί όγκοι και τα μεγάλα παράθυρα συμπληρώνονται από διακοσμητικές κολώνες και πλουμιστές λεπτομέριες, η λειτουργικότητα του μοντερνισμού συναντά τη διακοσμητική αρχιτεκτονική του κλασικού.

Ο θρύλος της Κάλλας προκαλεί επίσης μειδιάμα. Από τα μεγάλα παράθυρα την φαντάζεται κανείς να κοιτάζει την Αθήνα που τη λάτρεψε, να δοκιμάζει τα φανταχτερά της φορέματα και να φοράει το χαρακτηριστικό της κόκκινο κραγιόν χαμογελώντας στον καθρέφτη. Στην πραγματικότητα, στην οδό Σκαραμαγκά έζησε η Μαρία Καλλογεροπούλου, που υποτιμήθηκε από τη Λυρική και κατηγορήθηκε για συνεργασία με τους Γερμανούς κατά τη διάρκεια του πολέμου….

Από το 2009 μέχρι και το φετινό Σεπτέμβρη το κτήριο μετατράπηκε σε «κατάληψη σκαραμαγκά», κάνοντας την τελευταία του επανάσταση. Για μια ακόμα φορά δημιουργήθηκαν δύο επάλληλοι κύκλοι. Οι έξω φαντάστηκαν αντιασφυξιογόνες μάσκες, μολότοφ και καδρόνια. Οι μέσα φρεσκοβαμμένους τοίχους, μουσική, έναν ανοιχτό κοινωνικό χώρο με αυτοοργάνωση και συλλογικότητα…

Η κυρία επί των τιμών

Πατησίων 55

Το Μέγαρο Λιβιεράτου ή αλλιώς Υπατία, χτισμένο από τον αρχιτέκτονα Νικολούδη το 1908, αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό δείγμα νεομπαρόκ αρχιτεκτονικής και συγχρόνως είναι σημείο αναφοράς μιας αισθητικής νοοτροπίας αντίθετης με τον κλασικισμό, του περασμένου αιώνα που θέλει να αφομοιώνει τα δυτικά ευρωπαϊκά ρεύματα στην ελληνική πραγματικότητα.

Ο Αλέξανδρος Νικολούδης, ένας από τους μεγαλύτερους εκπροσώπους της Ecole des Beaux Art, υπήρξε από τους κυριότερους εκφραστές του εξευρωπαϊσμού και της νέας τάσης.
Το μέγαρο ανήκει στην κατηγορία των hotel particuliers που είχε επιδείξει εξαιρετικά δείγματα αρχιτεκτονικής στη γαλλική πρωτεύουσα εκείνη την εποχή.

Ως γωνιακό κτίσμα (απόδειξη του κοινωνικού status του ιδιοκτήτη) παρουσιάζει πρόκληση για τον αρχιτέκτονα ο οποίος εφάρμοσε καινοτομίες με εκκωφαντικό τρόπο.

Η κατοικία έφερε επανάσταση στον τομέα των παροχών σε ότι αφορούσε τις μηχανολογικές εγκαταστάσεις, αλλά και την τήρηση αρχών υγιεινής και τρόπου διαβίωσης.

Στο μέγαρο φιλοξενήθηκε το πρώτο καπνιστήριο στην Ελλάδα (προσφιλές στις δυτικές κοινωνίες).

Όσον αφορά το εσωτερικό, για πρώτη φορά η συμμετοχή του αρχιτέκτονα ήταν τόσο ουσιαστική και έκδηλη καθότι η νέα εκλεκτιστική τάση που επικρατούσε, διευρύνει το ρόλο του αρχιτέκτονα όσον αφορά την αισθητική της κατασκευής. Αυτό συμβαίνει καθώς η μόδα για ανάδειξη των στυλ στο εσωτερικό των κατοικιών, προϋπόθετε και καθιστούσε αναγκαίο τον ενεργό ρόλο του αρχιτέκτονα και στο κομμάτι της διακόσμησης.

Το κτήριο πρόσφατα ανακαινίστηκε από τον αρχιτέκτονα Θανάση Κυρατσού με απόλυτη συνέπεια σε ότι αφορά τις αρχιτεκτονικές του αξίες και προσδίδοντας κύρος και έμφαση στα στοιχεία που το έκαναν μοναδικό.

Ο υπηρέτης της λειτουργικότητας

Τεγέας 6

Το κτήριο στην οδό Τεγέας στην Κυψέλη θυμίζει κουτί παπουτσιών. Απολύτως απαλαγμένο από κάθε διακοσμητικό στοιχείο, προβάλλοντας μόνο τη γεωμετρική του φόρμα δεν προκαλεί καμία αισθητική τέρψη, δεν σταματάει το βλέμμα, δεν προκαλεί εντύπωση. Η ζωή ωστόσο σε αυτό το τσιμεντένιο υπερμεγέθες κουτί παπουτσιών είναι ονειρική!

Χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του ύστερου μοντερνισμού και υποταγμένο στις αρχές του Bauhaus, το κτήριο έχει κατασκευαστεί με μοναδικό στόχο τη λειτουργικότητα. Δομημένο σχεδόν από τα μέσα προς τα έξω, εξυπηρετεί τέλεια τις ανάγκες των ενοίκων του, άρτια εφαρμογή αυτού που ο χαρακτηριστικότερος εκπρόσωπος του ρεύματος, Frank Loyd Wright, αποκαλούσε «οργανική αρχιτεκτονική» παρομοιάζοντας το σπίτι με έναν ζωντανό οργανισμό που διαπλάθεται ανάλογα με τις ανάγκες του περιβάλλοντος.

Τα τέσσερα παράθυρα της πρόσοψης, τοποθετημένα στα δεξιά και τα αριστερά της, προσφέρουν φυσικό φως σε όλα τα δωμάτια του σπιτιού, ενώ τα δύο ανοίγματα στο κέντρο, το παράθυρο του πρώτου ορόφου και η πόρτα, χαρίζουν στο κτήριο μια αρμονία που προκύπτει από την απλότητα και τη συμμετρία της κατασκευής. Την ίδια στιγμή η απλοϊκή του δομή, εξασφαλίζει το μεγαλύτερο δυνατό χώρο στο εσωτερικό του, δημιουργώντας άνετα, ευρύχωρα δωμάτια.

Τους υπηρέτες αυτούς της λειτουργικότητας συναντά κανείς σε όλη την Αθήνα, οι πιο πολλοί μάλιστα ζούμε σε ένα τέτοιο σπίτι, σε κάποια πολυκατοικία του ’60, απολύτως πανομοιότυπη με τη διπλανή της. Το μοντέρνο κίνημα υιοθετήθηκε στην Αθήνα πριν το Β’ παγκόσμιο πόλεμο, εγκαταλείποντας ανεπιστρεπτή τη νεοκλασική αρχιτεκτονική.

Με πρώτο άξονα το Κολωνάκι και δεύτερο την Πατησίων, τα νέα οικοδομήματα ξεπηδούσαν δημιουργώντας συνοικίες ολόκληρες. Η εποχή αυτή ευτύχισε από αρχιτέκτονες που με δομημένη γνώση έδωσαν το στίγμα της εποχής.

Ο πρόδρομος της νέας εποχής

Πατησίων 83-87

Το υπεραστικό μέγαρο Αθηνών χτίστηκε το 1950 και από τα γεννοφάσκια του ταυτίστηκε με τη νέα εποχή. Μετά τον πόλεμο το μεγαλύτερο μέρος του δικτύου της ΑΕΤΕ είχε καταστραφεί, ενώ σε ολόκληρη τη χώρα η οικοδομική δραστηριότητα είχε ατονίσει. Το κτήριο της οδού Πατησίων που κατασκευάστηκε από τον Κωνσταντίνο Κιτσίκη, δημιουργήθηκε με βασικό κριτήριο την εξυπηρέτηση των αναγκών των ραδιοδικτύων. Η αισθητική του ωστόσο μεγαλοπρέπεια δεν παραμελήθηκε. Το μεγαλειώδες κτήριο, με τα 53 παράθυρα της προσόψεώς του, αντιπροσωπεύει ιδανικά τα μεταπολεμικά έργα του αρχιτέκτονα που έχουν την τάση για ρυθμική επανάληψη των ανοιγμάτων πάνω σε ένα χαρακτό κάναβο με ρηχά γείσα και εναρμονίζεται τέλεια με την αίγλη που είχε η ευρύτερη περιοχή με το Μουσείο και το Πολυτεχνείο να πρωταγωνιστούν.

Από κάποιο από αυτά τα παράθυρα οι εργαζόμενοι του ΟΤΕ παρακολουθούσαν το δρόμο περιμένοντας τους χουντικούς να καταφτάσουν στο χώρο και να κόψουν τις επικοινωνίες. Πότε ακριβώς συνέβησαν όλα αυτά αδυνατεί να θυμηθεί σήμερα η κόρη ενός από τους εργαζομένους που δούλευαν τότε στο κτήριο…δεν ξεχνάει όμως την παιδική ανάμνηση του πατέρα να εκμυστηρεύεται με σιγανή φωνή πως κατάφερε να κρατήσει ανοιχτές ορισμένες γραμμές φίλων, προκειμένου να τους ειδοποιήσει για το πραξικόπημα, σώζωντας τους τη ζωή.

Το 1962 οικοδομήθηκε το δεύτερο κομμάτι του συγκροτήματος, ο γυάλινος πύργος, που την εποχή εκείνη αποτελούσε, μαζί με το Χίλτον, ένα από τα ψηλότερα κτήρια της Αθήνας. Υπήρξε ένα από τα πιο μοντέρνα και σύγχρονα οικοδομήματα της τότε Αθήνας, στα πρότυπα της αρχιτεκτονικής των μεγαλουπόλεων. Καινοτομικό για την εποχή του, τόσο για τον όγκο, όσο για τη χρήση των υλικών, ήταν η έναρξη μιας νέας τάξης πραγμάτων για την αρχιτεκτονική της Αθήνας.