Πρώτη καραντίνα, δεύτερη καραντίνα και κάπου έχουμε αρχίσει να χάνουμε το μέτρημα. Μιλήσαμε με τον ψυχολόγο Σταύρο Μπουγκά για τις επιπτώσεις της καραντίνας στην ψυχολογία των ανθρώπων, τις διαφορές ανάμεσα στην πρώτη και στην δεύτερη, αλλά και για την πολυπόθητη, επόμενη μέρα.

Έχω την αίσθηση ότι η πρώτη καραντίνα λειτούργησε λίγο διαφορετικά από την πρώτη, πολύς κόσμος ξεκουράστηκε, βρήκε χρόνο να ασχοληθεί με κάποια πράγματα που δεν του επέτρεπε η πρότερη καθημερινότητα, και υπήρχε και αυτή η διάσταση του άγνωστου που μένει να εξερευνηθεί. Επίσης, υπήρχε κάπως η ιδέα ότι αξίζει μία θυσία για να μπορέσουμε να απαλλαγούμε από τον ιό. Πλέον, όλα αυτά ανήκουν στο μακρινό παρελθόν. πώς μας επηρεάζει αυτό; Ότι δηλαδή τα πράγματα δεν δείχνουν να πηγαίνουν προς το καλύτερο, άμεσα τουλάχιστον.

Αν μιλάμε για την υγειονομική διάσταση του προβλήματος δεν έχω την ίδια αίσθηση. Μπορεί φαινομενικά να μιλάμε για καραντίνα και πέρυσι και φέτος αλλά νομίζω ότι τώρα με την προοπτική του εμβολίου υπάρχει μια αισιοδοξία για το μέλλον. Όχι πως τότε δεν υπήρχε, απλά τώρα παρά τις επιφυλάξεις αρκετών οι εμβολιασμοί ήδη γίνονται.

Δεν είναι μόνο προσωπική άποψη αλλά είναι κάτι που ακούω γενικώς. Θα συμφωνήσω όμως ότι σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο τα πράγματα είναι εξαιρετικά ρευστά έως αμφίβολα. Υπάρχει μια σαφής υποχώρηση των δημοκρατικών αρχών και αξιών, μια αύξηση στην παραβίαση των ατομικών μας δικαιωμάτων με αφορμή ή/και εξ’ αιτίας αυτής που σίγουρα απαιτεί την επαγρύπνηση και την προσοχή όλων μας.

Αυτή η συνθήκη σε συνδυασμό με τις σοβαρότατες οικονομικές συνέπειες και την συχνά τουλάχιστον προβληματική διαχείριση της πανδημίας ενέχει σοβαρούς κινδύνους για μέλλον όλων μας. Και σε ψυχολογικό επίπεδο αυτό έχει σαν άμεση συνέπεια περισσότερο άγχος, μια αίσθηση ανημποριάς και θλίψη. Παράγοντες που δυνητικά οδηγούν σε αύξηση των ψυχολογικών προβλημάτων.

Πώς αποτυπώνεται στην ψυχολογία των ανθρώπων ο εγκλεισμός; Και πιο συγκεκριμένα, το βάρος της δεύτερης καραντίνας.

Ο εγκλεισμός της καραντίνας όπως και κάθε εγκλεισμός είναι μια πολύ αφύσικη συνθήκη έξω από την κοινωνική μας φύση. Εξ ορισμού επιβάλλεται χωρίς τη θέλησή μας από παράγοντες που δεν είναι ακριβώς στο χέρι μας να τους ελέγξουμε ούτε να ορίσουμε τους όρους τους, έστω κι εάν σ’ αυτή τη συγκεκριμένη περίπτωση υπάρχει και το στοιχείο της δικής μας συναίνεσης και οικιοθελούς συμμόρφωσης.

Η σκέψη πως δεν έχουμε πλήρη και απόλυτη ελευθερία κινήσεων λόγω άνωθεν και έξωθεν επιβολών μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική μας υγεία. Η αύξηση των καταχρήσεων που οδηγούν σε εθισμούς και εξάρτηση (π.χ. αλκοόλ) που παρατηρείται είναι ένα μόνο παράδειγμα. Στη δεύτερη καραντίνα, καθώς είναι σημαντικά διαφορετική από την πρώτη κυρίως ως προς τη διάρκειά της και ίσως εξαιτίας αυτής, παρατηρείται πως οι ψυχολογικές συνέπειες του εγκλεισμού και της απαγόρευσης της κυκλοφορίας είναι πιο σοβαρές.

Οι συνεχείς παρατάσεις των μέτρων, η όλο και βαρύτερη οικονομική μας επιβάρυνση, η αποξένωση, η βία (ενδοοικονενειακή, κρατική κλπ), το άγχος των προστίμων είναι η καθημερινότητά μας από τις αρχές Νοεμβρίου μέχρι σήμερα. Μοιάζει με μια ποινή δίχως τέλος για ένα έγκλημα που δεν έχουμε διαπράξει. Τουλάχιστον όσοι από εμάς, επαγγελματίες και ιδιώτες, κάνουμε ό,τι περνάει από το χέρι μας (τηρώντας τα μέτρα) να ξανακερδίσουμε πίσω τις ζωές μας. Μιλάμε για το απόλυτο αίσθημα της αδικίας των υπεύθυνων έναντι των ανεύθυνων (σε υπεύθυνες ή όχι θέσεις).

Πώς αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι την δεύτερη καραντίνα; Μιλάνε περισσότερο για αυτήν; Είναι περισσότερο συνειδητοποιημένοι σε σχέση με την κατάσταση;

Πιστεύω πως αν και βλέπουμε περισσότερο κόσμο να κυκλοφορεί η δεύτερη καραντίνα, λόγω κόπωσης και σίγουρα λόγω διάρκειας μας έχει όλους εξαντλήσει πολύ περισσότερο από την πρώτη. Αυτό είναι κάτι που παρατηρώ μέσα από τη δουλειά μου, στα παράπονα που εκφράζονται, από τις αντιδράσεις, από τα πρόσωπα των ανθρώπων. Ο κόσμος είναι μεν συνειδητοποιημένος, προσέχει, και κάνει όσο μπορεί περισσότερο υπομονή αλλά είναι και εξαιρετικά πιεσμένος ψυχολογικά αλλά και οικονομικά.

Υπάρχουν περισσότεροι άνθρωποι που απευθύνθηκαν σε ειδικούς στην δεύτερη καραντίνα; Αν ναι, θέτουν εξαρχής το ζήτημα αυτό ως πρόβλημα;

Πράγματι. Ιδίως μετά τις γιορτές υπήρξε ραγδαία αύξηση των νέων περιστατικών όμως δεν μπορώ να πω ότι η καραντίνα ήταν η αιτία. Για να είμαι πιο ακριβής θα πω ότι περισσότερο λειτούργησε σαν αφορμή. Και αυτό είναι κάτι που μετά από κάποιες συνεδρίες γίνεται σαφές. Όχι πάντα συνειδητά, αλλά σίγουρα η καραντίνα έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην αύξηση των περιστατικών.

Μπορούμε να πούμε ότι αυτή η κατάσταση που ζούμε έχει αναδείξει ψυχικά προβλήματα που προϋπήρχαν, αλλά ενδεχομένως να ήταν αδρανοποιημένα;

Η καραντίνα ως πρωτόγνωρη ψυχοπιεστική κατάσταση είναι γεγονός πως έχει αναστατώσει βαθιά τον ψυχισμό μας. Ψυχικά προβλήματα και προκλήσεις στη ζωή μας ούτως ή άλλως αντιμετωπίζουμε καθημερινά όμως πολλές φορές με τον ένα ή τον άλλο τρόπο καταφέρνουμε να τα αντιμετωπίζουμε. Όσο όμως οι επιλογές μας και διέξοδοι παραμένουν περιορισμένες τόσο μεγαλώνει η απελπισία και το άγχος μας. Κατά συνέπεια η ανάγκη αναζήτησης βοήθειας, όχι απαραίτητα μόνο ή αποκλειστικά για τη διαχείριση του εγκλεισμού, είναι μεγαλύτερη και φέρνει στην επιφάνεια δυσκολίες που ενδεχομένως προϋπήρχαν αλλά τώρα είναι πιο ορατές .

Κατά πόσο υπάρχει περίπτωση άνθρωποι που ήταν υγιείς ψυχικά να εμφανίσουν προβλήματα κατά τη διάρκεια της καραντίνας;

Όπως συμβαίνει και σε κανονικές περιόδους πάντα υπάρχει το ενδεχόμενο να βρεθούμε αντιμέτωποι με κάθε είδους νόσο συμπεριλαμβανομένων και των ψυχικών αν υπάρξουν κάποιες συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Και σε ό,τι έχει να κάνει με τις ψυχικές διαταραχές πολύ περισσότερο τώρα, όπως αποδεικνύει η αύξηση των νέων περιστατικών στα γραφεία των ψυχολόγων, των ψυχιάτρων και γενικώς των ειδικών ψυχικής υγείας. Το άγχος και η κατάθλιψη είτε από την καραντίνα αλλά και όπως δείχνουν οι έρευνες και από την νόσηση από την COVID-19 παρουσιάζονται συχνότερα αυτή την περίοδο.

Έχετε δει διαφορές σε περιστατικά που τα παρακολουθούσατε πριν από την καραντίνα οι οποίες να οφείλονται σε αυτήν; Και ποιες οι διαφορές ανάμεσα στην πρώτη και στην δεύτερη;

Σαφώς και υπάρχουν διαφορές όπως άλλωστε και στον γενικό πληθυσμό. Κόπωση, κακός ύπνος, ανία, νεύρα είναι στην ημερήσια διάταξη. Όταν «δεν συμβαίνει τίποτα» μοιάζουν(;) όλα να είναι ίδια. Ίδιες οι μέρες μας, ίδια τα βράδια μας, ίδιες οι έξοδοί μας ίδια τα πρόσωπα που συναντούμε.

Η επίσκεψη στο σούπερ μάρκετ και η βόλτα στο πάρκο με ένα καφέ στο χέρι είναι ό,τι πιο ευχάριστο μπορεί να μας συμβεί και αναμφίβολα δεν μας ικανοποιούν και επομένως δεν μας προσφέρουν πλέον κανένα αίσθημα πληρότητας.

Σε ό,τι έχει να κάνει με την πρώτη καραντίνα παρατηρώ ότι ενώ τότε όλα έμοιαζαν απόκοσμα, με ένα πολύ έντονο στοιχείο απορίας για το τι είναι αυτό που ζούσαμε και για το τι μας περιμένει στη συνέχεια, κάνοντάς μας να αισθανόμαστε λίγο σα να παίζουμε σε μια δυστοπική εσχατολογική ταινία, τώρα ήμασταν κάπως πιο προετοιμασμένοι αλλά και σαφώς πιο προβληματισμένοι καθώς λανθασμένα είχαμε πιστέψει πως είχαμε ξεμπερδέψει με τον κορωνοϊό.

Μετά το πέρας αυτής της κατάστασης, ποιες θα είναι οι ψυχικές συνέπειες; Θα μπορέσουμε να «ορθοποδήσουμε»;

Θα είμαι συνεπής με αυτά που έλεγα και κατά την πρώτη καραντίνα. Είναι μια πρωτόγνωρη κατάσταση που χωρίς περιστροφές εκτιμώ πως θα αφήσει το αποτύπωμά της τουλάχιστον στη γενιά μας. Χωρίς να μπορώ προβλέψω τις ψυχολογικές συνέπειες με ακρίβεια διαβλέπω πως η ψυχολογική πίεση θα συνεχιστεί. Ίσως με έναν πιο ήπιο τρόπο, αλλά θα συνεχιστεί.

Αυτό δεν οφείλετε αποκλειστικά σε ενδοψυχικές διεργασίες και αίτια. Σε μεγάλο βαθμό, αν όχι στο μεγαλύτερο, οφείλεται σε εξωγενείς παράγοντες (έξω από το άτομο) που είναι αδύνατον να ελέγξουμε. Και αυτό είναι καλό να γνωρίζουμε πριν βιαστούμε να ρίξουμε το φταίξιμο στον εαυτό μας για τις δυσκολίες που ενδεχομένως θα αντιμετωπίσουμε.

Μιλάνε οι άνθρωποι για το μέλλον; Μπορούν να θέσουν στόχους; Είναι αισιόδοξοι;

Οι άνθρωποι μιλάνε για το μέλλον. Αυτό είναι σίγουρο. Και μιλάνε γι’ αυτό περιμένοντάς το με ανυπομονησία. Περιμένουν πότε θα τελειώσει όλη αυτή η τρέλα που ζούμε ένα χρόνο τώρα, πότε θα μπορέσουν να βγούνε από τα σπίτια τους χωρίς τους σημερινούς περιορισμούς, πότε θα ξαναδούν τα αγαπημένα τους πρόσωπα.

Και αυτό που ακούω πολύ συχνά να λένε με λαχτάρα είναι το πότε θα δούνε τη θάλασσα! Σε ό,τι έχει να κάνει με τους στόχους είναι κυρίως βραχυ-μεσοπρόθεσμοι, άντε μέχρι το καλοκαίρι. Η αισιοδοξία σχετικά με την καραντίνα και τον κορωνοϊό υπάρχει. Δεν εξετάζω αν καλώς υπάρχει αλλά είναι δεδομένη θα έλεγα. Και δεν υπάρχει η εντύπωση ότι θα ζούμε έτσι για πάντα. Αν με ρωτάς όμως για το αν υπάρχει μια γενικότερη αισιοδοξία θα σου έλεγα ότι γι’ αυτό θα πρέπει να υπάρξει μια άλλη, πολύ μεγάλη συζήτηση…

Οι κοινωνίες ανά τα χρόνια έχουν περάσει από πολλές φρικαλέες καταστάσεις, πχ. πολέμους, καταστροφές, άλλες πανδημίες, και κάπως τα έχουν καταφέρει, με απώλειες μεν, αλλά τα έχουν καταφέρει. Μήπως και τώρα θα γίνει κάτι αντίστοιχο αλλά επειδή είμαστε μέσα στην κατάσταση δεν μπορούμε να το δούμε;

Ως όντα έχουμε καταφέρει, αν ανατρέξουμε στα άπειρα ιστορικά παραδείγματα, να βρίσκουμε τρόπους να ξεπερνάμε τα εμπόδια και να προχωράμε παρακάτω. Θα έλεγα πως σε αντίθεση με ό,τι ακούμε συχνά εκτός από τη μνήμη είναι και η λήθη χρήσιμη και θεραπευτική. Είμαι απολύτως σίγουρος πως, αν εντωμεταξύ δε μας βρει κάποιο άλλο κακό, θα ξεχάσουμε όλη αυτή την περιπέτεια και θα ξαναφιληθούμε, θα ξαναχορέψουμε, θα ξαναταξιδέψουμε.

Η δική μας η γενιά να κρατήσει κάτι στη μνήμη της από την πανδημία που σε ένα ποσοστό θα διαμορφώσει τη συμπεριφορά, τα συναισθήματα και τις επιλογές μας αλλά αν με ρωτάς για το τι θα συμβεί σε βάθος χρόνου νομίζω πως θα ξεχαστεί γιατί έχουμε ανάγκη να ξεχαστεί.