Γνώρισα τον Duccio Balestracci πριν από είκοσι χρόνια στην πόλη του, τη Σιένα. Ήταν ο καθηγητής από τον οποίο διδάχθηκα τη Μεσαιωνική ιστορία ή μάλλον, κρυφές πτυχές του Μεσαίωνα!

Επιμέλεια συνέντευξης και μετάφραση: Σέργιος Ν. Μοσχονάς

Το κείμενο που ακολουθεί φιλοδοξούσε να αποτελέσει έναν διάλογο με τον Duccio Balestracci, όχι μονάχα επειδή υπήρξε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Σιένας, αλλά επειδή είναι κι ένας ενεργός contradaiolo, μέλος της contrada (συνοικίας) του Nicchio.

Πρόκειται για έναν ιδιαίτερα φημισμένο μεσαιωνολόγο με ευρύ και πολυδιάστατο συγγραφικό έργο, με παρουσία σε συνέδρια, με συνεχές διδακτικό έργο. Ενδεικτικά να αναφέρουμε την ενασχόλησή του με τα πολεμικά παιχνίδια, με τη μόρφωση, καθώς και με τα ταξίδια στον Μεσαίωνα.

Αφορμή για τον διάλογό μας στάθηκε το πολύ πρόσφατο βιβλίο του σχετικά με το Palio, το οποίο ευελπιστούμε να μεταφραστεί σύντομα στα ελληνικά και να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις «Λογότυπο».

Σ.Μ.: Ας ξεκινήσουμε με ένα εύλογο ερώτημα: τί είναι το φημισμένο Palio της Σιένας;

D.B.: Κάτι πολύ ιδιαίτερο· και όχι μόνο για έναν μη Ιταλό. Μια πολύ διαφορετική γιορτή αν και από τη Ρώμη μέχρι τον Βορρά συναντά κανείς ταυτόσημες καταστάσεις. Σε πολλές γιορτές τελούνται και ιπποδρομίες. Τί ιδιαιτερότητες έχουν αυτές οι ιπποδρομίες που μπορεί κανείς να τις συναντήσει παντού στην Ιταλία;

Πρόκειται για ιπποδρομίες με άλογα ιδιωτών που, αντί να τρέχουν σε ιππόδρομο, τρέχουν στους δρόμους και στις πλατείες μιας πόλης. Παντού τις αποκαλούν «Palio», από το πολύτιμο ύφασμα που απονεμόταν ως έπαθλο στον νικητή. Υπήρχαν και άλλα συλλογικά αθλήματα στις διάφορες πόλεις, από τη σύγκρουση αντίπαλων ομάδων στο γεφύρι του Άρνου στην Φλωρεντία ή την πάλη με γροθιές στο ομώνυμο γεφύρι της Βενετίας ή ακόμη και με αληθινό πετροπόλεμο στην Περούτζια.

Στη Σιένα υπήρχαν ομάδες (Brigate) που με τη χορηγία μιας αριστοκρατικής οικογένειας συμμετείχαν σε πυγμαχίες (Gioco delle Pugna): οι συνοικίες της πόλης χωρίζονταν σε δύο ομάδες και επιδίδονταν σε συλλογική μάχη με γροθιές μέχρι την τελική πτώση και την αποχώρηση της νικημένης ομάδας. Ο αγώνας γινόταν στην κεντρική πλατεία, την Piazza del Campo.

Παράλληλα γινόταν ο ευγενής αγώνας του palio με άλογα στο οποίο συμμετείχαν εκπρόσωποι του αρχοντολογιού της Ιταλίας τα άλογα του Λαυρέντιου των Μεδίκων ή του Valentino Borgia και άλλων.

Σ. Μ.: Τί αλλάζει και πότε αλλάζει για να φτάσουμε στο Palio που γνωρίζουμε;

D.B.: Αυτές οι ομάδες (brigate) από τον 15ο αιώνα και μέχρι τις αρχές του 17ου σιγά σιγά από αυθόρμητες συναθροίσεις γίνονται οργανισμοί με συγκεκριμένη δομή, έχουν καταστατικό, τόπο συνάθροισης (μια εκκλησία) και συλλογική δραστηριότητα που αναπτύσσεται στο πλαίσιο της συνοικίας τους.

Και μετά τη Σύνοδο του Τρέντο και την Αντιμεταρρύθμιση οι σύλλογοι αυτοί στις συνοικίες (Contrade) που μετέχουν στους αγώνες ελέγχουν και τα κοινωνικά στοιχεία του χώρου τους (δεν πρέπει να είναι άτομα αμφίβολης ηθικής) και περιβάλλονται από θρησκευτικό πλαίσιο, όχι ακριβώς αδελφότητες αλλά σύλλογοι στους οποίους η Εκκλησία ασκεί έλεγχο συμπεριφοράς.

Σε κάθε σύλλογο υπάρχει ο Επιτηρητής (Correttore), που είναι ο ιερέας της συνοικίας και που επιτηρεί και διορθώνει τις εσφαλμένες συμπεριφορές των μελών (contradaioli). Με άλλα λόγια, οι αρχικές ομάδες για το άθλημα μετατρέπονται σε στοιχεία οργανικά που ελέγχουν τον πληθυσμό και τη λειτουργία της συνοικίας.

Σ.Μ.: Δηλαδή δημιουργούνται αρχικά οι Contrade ως ένα σωματείο κι έπειτα γεννιέται το Palio με τις συνοικίες;

D.B.: Ακριβώς έτσι: γεννιούνται οι Contrade κι έπειτα με το πέρασμα του χρόνου δημιουργείται αυτό που ονομάζουμε Palio της Σιένας. Οι Contrade συμμετέχουν σε αθλήματα όπως το Gioco delle Pugna, σε αγώνες με βουβάλια και σε παρτίδες κυνηγιού στην Piazza del Campo, όπου οι άνδρες έρχονται αντιμέτωποι με τρόπο ατρόμητο και ηρωικό με άγρια ζώα.

Για να δούμε τις Contrade και το Palio όπως το ξέρουμε σήμερα πρέπει να φτάσουμε στα χρόνια 1632-1633: η πανώλη που χτύπησε άγρια την Τοσκάνη (και που περιγράφει ο Alessandro Manzoni στο ιστορικό μυθιστόρημα I Promessi Sposi) δεν έφτασε στη Σιένα. Επρόκειτο, όμως, να έλθουν στην πόλη άλογα και συνοδοί τους από όλη την Ιταλία για να τρέξουν σε ένα Palio που γινόταν τον Δεκαπενταύγουστο προς τιμή της Ανάληψης της Παναγίας στην οποία είναι αφιερωμένος ο καθεδρικός ναός της πόλης.

Τότε λοιπόν για να μη προκαλέσουν την τύχη που γλίτωσε τη Σιένα από την πανώλη σκέφτηκαν να κάμουν το Palium του Δεκαπενταύγουστου, όχι με ξένους, παρά με τη συμμετοχή των συνοικιών της πόλης. Και είναι το πρώτο Palio του 1633 που γίνεται με τις Contrade και όχι μέσα στους δρόμους, αλλά στην κεντρική πλατεία.
Περνούν κάποιες δεκαετίες και έπειτα, γύρω στο 1650, τρέχουν και πάλι στο Palio κατά τη γιορτή της Παναγίας των Θαυμάτων (Madonna dei Miracoli di Provenzano) τον Ιούλιο.

Και να’ μαστε… τώρα έχουμε αυτό που εμείς σήμερα γνωρίζουμε ως Palio στην Piazza del Campo έστω και χωρίς σαφείς κανόνες (διότι αυτοί χρειάστηκαν αιώνες προσαρμογής). Αλλά για να φτάσουμε στον μηχανισμό που γνωρίζουμε εμείς σήμερα θα πρέπει να περιμένουμε το 1721. Τότε συνέβη το εξής: στο προηγούμενο Palio είχαν λάβει μέρος και οι δεκαεπτά Contrade (με αντίστοιχο αριθμό αλόγων στην αφετηρία) και έγινε μια σειρά από ατυχήματα.

Αποφασίζεται, λοιπόν, να διαγωνίζονται δέκα Contrade κάθε φορά κι οι υπόλοιπες να τρέχουν δικαιωματικά στο επόμενο Palio. Μέχρι τότε λαμβάνει μέρος όποιος έχει την οικονομική δυνατότητα για να έρθει στην πλατεία και να συμμετάσχει στην πομπή (Corteo) το οποίο παρουσιάζει μυθολογικά στοιχεία και στο οποίο επιβάλλεται η συμμετοχή να είναι πολυπληθής και οι συμμετέχοντες να φέρουν πολυτελή ενδύματα και εξοπλισμό.

Κάποιες συνοικίες αρνούνται να συμμετάσχουν δηλώνοντας πως είναι «φτωχές», διότι εκείνη την εποχή, ακόμη και για το άλογο, δεν υπήρχε η κλήρωση αλλά η κάθε συνοικία θα έπρεπε να το κατέχει και να το συντηρεί.

Έπειτα, τον 18ο αιώνα, σκέφτηκαν πως κάποιες Contrade δεν θα μπορούσαν ποτέ να διαθέσουν τα χρήματα για να αποκτήσουν ένα καλό άλογο ικανό να νικήσει τον αγώνα και θεώρησαν πως η κλήρωση θα ήταν η καλύτερη λύση.

Σ.Μ.: Επομένως, το Palio ξεκίνησε λόγω της επιδημίας της πανώλης το 1630-33 και φέτος, δεν θα διεξαχθεί εξαιτίας μιας πανδημίας…

D.B.: Ορθότατο… είναι μια ανησυχητική επάνοδος της ιστορίας! Εύχομαι, ολόψυχα, ότι το 2021 θα μπορέσουν να πραγματοποιηθούν κανονικά τα Palii διότι δεν είναι απόλυτα βέβαιο ότι θα είναι εφικτό! Υπάρχει λοιπόν, μια κυκλικότητα: το Palio με τις Contrade γεννιέται μέσα από μια επιδημία και σταμάτησε, φέτος, από μια επιδημία.

Αλλά δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει αυτό για υγειονομικούς λόγους: έγινε και το 1855 εξαιτίας μιας επιδημίας χολέρας (που τελικά δεν άγγιξε και πάλι τη Σιένα). Άλλες περιπτώσεις που το Palio ματαιώθηκε ήταν έκτακτα γεγονότα, ενώ δεν πραγματοποιήθηκε καθόλου στη διάρκεια των πολέμων της Ανεξαρτησίας (1849, 1959, 1866), στη διάρκεια του Α΄ (1915-1918) και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1941-1944).

Σ.Μ.: Ο Duccio Balestracci ανήκει στη Nobile Contrada του Nicchio. Γιατί «ευγενής» συνοικία;

D.B.: Γιατι απέδωσε στον εαυτό της τον τίτλο ευγένειας! Υπάρχουν τέσσερις Contrade nobili: η Aquila, το Bruco, το Nicchio και η Oca. Το Bruco και το Nicchio ήδη από τον 17ο αιώνα αυτοχαρακτηρίζονταν ως «ευγενείς». Τον επόμενο αιώνα διεκδίκησαν να αναγνωριστεί αυτός ο τίτλος επισήμως και τότε εμφανίστηκε η Aquila επινοώντας μια ιστορία σύμφωνα με την οποία ο Κάρολος Ε΄ περνώντας από τη Σιένα (1536) παρατήρησε μια υπέροχη γιορτή της συνοικίας (η οποία όμως είχε οργανωθεί από την πόλη) και αφού είδε τη σημαία με τα χρώματα και το αυτοκρατορικό στέμμα αναφώνησε πως «αυτή η συνοικία θα είναι ευγενής»!

Τότε η Oca μη θέλοντας να χάσει την ευκαιρία, αλλά δίχως να έχει ήδη κάποια αναφορά, επινοεί μια μάχη ενάντια στον γιο του Μπαρμπαρόσα στην οποία η contrada είχε αγωνιστεί με πυγμή και ηρωισμό ώστε να της αξίζει ο τίτλος ευγένειας. Τότε ο Δήμος της Σιένας συμφώνησε αυτές οι τέσσερις να ονομάζονται Nobili αλλά μέχρι εκεί.

Με το πέρασμα του χρόνου και άλλες συνοικίες θέλησαν τίτλους: η Civetta ονομάζεται Priora επειδή στα τέλη του 19ου αιώνα φιλοξένησε τις πρώτες συνάξεις των Priori (οι αρχηγοί σε «καιρό ειρήνης», ενώ στον «πόλεμο» του Palio αρχηγός είναι ο Capitano) που θέσπισαν το όργανο το οποίο επιβλέπει τη λειτουργία των Contrade.

Η Giraffa καλείται Imperiale γιατί κέρδισε το Palio του 1936 που ήταν αφιερωμένο στην ίδρυση της ιταλικής αυτοκρατορίας του φασισμού, ενώ ακόμη πιο πρόσφατη είναι η ιστορία της Istrice που αποκτά τον τίτλο Sovrana επειδή στην περιοχή της βρισκόταν η έδρα των ιπποτών της Μάλτας.

Η Onda, τέλος, ονομάζεται Capitana διότι άλλες μικρότερες ομάδες, Brigate, όπως η Stringa, που βρισκόταν ανάμεσα στην περιοχή της Aquila και της Onda συμμετείχαν στο Palio υπό τη σκέπη της τελευταίας που έγινε η «επικεφαλής» τους.

Σ.Μ.: Το Palio δεν είναι, λοιπόν, μια μεσαιωνική γιορτή! Δεν πρόκειται για ένα φαινόμενο μακράς διάρκειας…

D.B.: Το Palio είναι μια γιορτή του Μεσαίωνα αλλά το Palio με τις Contrade κατηγορηματικά όχι! Μετατρέπεται μια μεσαιωνική γιορτή γύρω στο 1870 όταν η μεσαιωνική αναβίωση προσπαθεί να δώσει ρίζες που θα λειτουργήσουν ως συνδετικός κρίκος σε μια πρόσφατα ενοποιημένη Ιταλία που περιέχει πληθυσμούς με διαφορετικές μεταξύ τους ταυτότητες.

Επινοείται μια παράδοση με αισθητικές αναφορές στον Μεσαίωνα, με ενδυμασίες της εποχής και με στοιχεία αναβίωσης στα οποία όλοι αρέσκονται, όπως η ιστορική πομπή που είναι ακόμη πιο πρόσφατη (χρονολογείται περίπου από το 1920) και αποτελεί το τελευταίο σημείο της «μεσαιωνοποίησης» του Palio.

Θα λέγαμε, λοιπόν, πως η περίπτωση της Σιένας είναι ένας επινοημένος Μεσαίωνας, η επινόηση μιας παράδοσης που συμπεριλαμβάνει τις Contrade και που υπό το πρίσμα αυτό έχει πολύ ενδιαφέρον διότι το Palio άλλαζε συνεχώς, ανέπνεε μαζί με την ιστορία…

Σ.Μ.: Πώς ορίζεται στις μέρες μας μια Contrada;

D.B.: Δυστυχώς στο ιστορικό κέντρο της Σιένας ζούμε πλέον περίπου δέκα χιλιάδες άτομα, ενώ όλοι οι υπόλοιποι κατοικούν πέρα από την επικράτεια που όρισε το διάταγμα του 1730· όχι μόνο εκτός των τειχών αλλά ακόμη και σε περιοχές εκτός της πόλης.

Η συνάφεια με τον γείτονα, πλέον, δεν υπάρχει πουθενά αλλά υπάρχουν οι σύλλογοι: κάθε Contrada έχει συλλόγους που οργανώνουν την κοινωνικότητα μέσα από δημιουργικές πρωτοβουλίες καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου αντικαθιστώντας τον ρόλο που θα είχε η περιοχή! Με εξαίρεση τις μέρες του Palio, βέβαια, όπου η εδαφική περιοχή έχει καταλυτική σημασία αφού τα μέλη της κάθε συνοικίας βρίσκονται όλη την ημέρα σε χώρους της Contrada. Στη διάρκεια του πρόσφατου εγκλεισμού για παράδειγμα, όλοι οι σύλλογοι ενεργοποιήθηκαν οργανώνοντας ένα δίκτυο δράσεων αρωγής προς τους ασθενέστερους που κατοικούν στην εκάστοτε περιοχή ανεξάρτητα από το αν είναι γηγενείς ή μέλη.

Όταν, επομένως, αναφερόμαστε στην Contrada δεν θα πρέπει να κάνουμε λόγο μόνο για μια γραφική ομάδα ανθρώπων που διασκεδάζει, που τραγουδά και κάνει φασαρία, που δεν σκέφτεται άλλο παρά ποιο άλογο θα κληρωθεί, αλλά ως μια συλλογική και συμπληρωματική οργάνωση ενός πληθυσμού που είναι μέλη ακόμη και αν δεν διαμένουν στην περιοχή. Κι αυτό είναι κάτι πολύ σημαντικό διότι το Palio της Σιένας επέζησε επειδή υπήρχαν οι Contrade, οι οργανωμένες θεσμικά συνοικίες που επωμίστηκαν τη γιορτή αλλά που – ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα – επωμίστηκαν ταυτόχρονα και την αλληλεγγύη!

Αυτά τα στοιχεία δύο φορές τον χρόνο κάνουν το Palio· όταν, όμως, τελειώνει η γιορτή κάνουν όλα τα υπόλοιπα! Λέμε πως το Palio είναι κάτι που διαρκεί όλο τον χρόνο. Για εμάς τους Σιενέζους, σημαίνει να είμαστε Contrada όλη τη χρονιά, να εφευρίσκουμε συνεχώς κάτι που θα διοχετεύσει προς την περιοχή τα μέλη…

Σ.Μ.: Και πώς θα μπορούσε να γίνει κάποιος Contradaiolo;

D.B.: Λοιπόν, μπορεί κανείς να προσεγγίσει τις Contrade ως φιλοξενούμενος. Υπάρχουν, όμως ακόμη και ξένοι που γίνονται αποδεκτοί ως μέλη.

Αν θέλει κάποιος να γίνει μέρος – και όχι απλά μέλος – θα πρέπει να παρουσιαστεί, να παρατηρήσει τα όσα συμβίνουν και έπειτα να προσφερθεί στην υπηρεσία της Contrada! Υπάρχει, επομένως, μια διπλή προσέγγιση: του «επισκέπτη» που γίνεται αποδεκτός με σεβασμό και αγάπη και εκείνου που θέλει να εισαχθεί στα ενδότερα και αυτό είναι κάτι πολύ σημαντικό και ιδιαίτερο.

Όχι επειδή η συνοικία αποδέχεται οποιονδήποτε αλλά διότι αυτός που επιλέγει την Contrada αφιερώνεται σε αυτήν και η «κοινότητα» τον ενσωματώνει απόλυτα, ακόμη κι αν δεν προέρχεται από τη Σιένα.

Σ.Μ.: Και τέλος, πώς πραγματοποιείται η γιορτή αυτή;

D.B.: Υπάρχει ένα ολόκληρο τελετουργικό: σε κάθε Palio συμμετέχουν δέκα Contrade από τις δεκαεπτά που υπάρχουν συνολικά. Οι επτά διαγωνίζονται δικαιωματικά και οι τρεις κληρώνονται σε δύο ξεχωριστές κληρώσεις, μια για τον Ιούλιο που πραγματοποιείται την τελευταία Κυριακή του Μαΐου και μια για τον Αύγουστο που γίνεται την πρώτη Κυριακή του Ιουλίου.

Κι έπειτα ξεκινά το παιχνίδι της στρατηγικής που διαρκεί περίπου πέντε ώρες μονάχα· ένα σχέδιο που ετοιμαζόταν έναν ολόκληρο χρόνο! Κάθε Contrada προσπαθεί να επιλέξει τον καλύτερο αναβάτη, να εμποδίσει τον αντίπαλο από το να αποκτήσει τον ικανότερο ιππέα, να γνωρίζει ήδη τις επιδόσεις των αλόγων που θα κληρωθούν… κι έπειτα, έρχεται η στιγμή που ανακοινώνεται η σειρά με την οποία θα σταθούν τα άλογα στη γραμμή της έναρξης.

Είναι, λοιπόν, η τύχη η ομορφιά του Palio, είναι το πεπρωμένο που αποφασίζει, εν τέλει, ένα μέρος από το αποτέλεσμα!