Ο ύμνος του έρωτα, το αριστούργημα -όπως το χαρακτήρισε ο Τόμας Σεγόβια– του Οκτάβιο  Πας, η Ηλιόπετρα εκδόθηκε το 1957 στο Μεξικό.  Στην Ελλάδα μεταφράστηκε συνολικά τρεις φορές. Η πρώτη μετάφραση, εκείνη του Γιώργου Μακρή, κυκλοφόρησε το 1962 στο περιοδικό “Πάλι“, η δεύτερη  πλήρης απόδοση ήταν του Τάσου Δενέγρη (Η Πέτρα του ‘Ηλιου και ΄Αλλα Ποιήματα, Αθήνα: Ίκαρος 1993) και η τρίτη είναι του Κώστα Κουτσουρέλη  (Οκτάβιο Πας, Ηλιόπετρα, Αθήνα, εκδ. Gutenberg)

Ο Χούλιο Κορτάσαρ θα αποκαλέσει την Ηλιόπετρα ” Το ωραιότερο ποίημα της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας”. Ο Κώστας Κουτσουρέλης θα γράψει στο κείμενο του βιβλίου του : (…) Ο Πας παρακολουθεί αυτό το αίτημα μέσα από μία σειρά αντίμαχα ζεύγη: Εγώ και εσύ, Χώρος και Χρόνος, Στιγμή και Αιωνιότητα, Αθλιότητα και Μεγαλείο. Είναι και Μηδέν. Θάνατος και Έρωτας. (…)

Σ’ ένα αυτοβιογραφικό κείμενο δημοσιευμένο το 1976 με τίτλο”Σαράντα Χρόνια Ποίηση“, ο Πας θα γράψει: “Δεν είχα σχέδιο. Δεν ήξερα τι να γράψω. Η Ηλιόπετρα ξεκίνησε σαν αυτοματισμός. Τις πρώτες στροφές τις έγραψα, κυριολεκτικά, σαν να μου τις υπαγόρευε κάποιος.”

Τι είναι όμως η Ηλιόπετρα;

Η Ηλιόπετρα, λένε, είναι ένας ανάγλυφος δίσκος που βρέθηκε  το 1790 κατά τη διάρκεια ανασκαφών στη πόλη του Μεξικού και ζυγίζει περίπου εικοσιτέσσερις τόνους. Η Ηλιόπετρα είναι λαξεμένη σ’ έναν μονόλιθο από βασάλτη.

Ο μύθος λέει ότι μία “μαγική” ηλιόπετρα καθοδηγούσε τους Βίκινγκς στα θαλασσινά τους ταξίδια, λόγω της ιδιότητας της να γίνεται φωτεινή ανάλογα με την θέση του ήλιου. Κάποιοι λεν ότι συμβολίζει  έναν ιεροτελεστικό βωμό και αποτελεί  μία από τις μεγαλύτερες ζωντανές αποδείξεις των προκολομβιανών πολιτισμών που υπήρχαν στη χώρα.

Στο εξώφυλλο του βιβλίου είναι τυπωμένος ο αριθμός 584 …

Οι Μάγια διατηρούσαν ένα λεπτομερές ημερολόγιο που βασιζόταν στον συνοδικό κύκλο της Αφροδίτης. Κινείται ανάμεσα σε κάθε «κατώτερη» σύνοδο, ακριβώς 1,6 φορές γύρω από τον ζωδιακό και ο χρόνος που χρειάζεται γιʼ αυτή την περιφορά ισούται με 584 ημέρες. Το 3114 π.Χ οι αστρονόμοι παρατήρησαν μία μεγάλη λάμψη στον ουρανό, στο σημείο που βρίσκεται η Αφροδίτη.  Σημείωσαν αυτή την ημερομηνία, η οποία αποτέλεσε και την βάση του ημερολογίου τους, κι ονόμασαν εκείνη τη μέρα “Γέννηση της Αφροδίτης“. Η Αφροδίτη σχεδιάζει ένα πεντάγωνο στον ουρανό μετά από δέκα συναντήσεις-συνόδους της με τον Ήλιο. Το ποίημα εκτυλίσσεται κι αυτό σε 584 στίχους, αριθμός που συμπίπτει με τις ημέρες της συνοδικής περιόδου της Αφροδίτης σηματοδοτώντας τον αφροδίσιο κύκλο.

Γραμμένος κατά το αριθμητικό σύστημα των Μάγια…

Η φυλή των Μάγια υιοθέτησε εύκολα σύμβολα για να γεμίσουν το κενό στις αριθμητικές τους πράξεις. Χρησιμοποίησαν μορφές ματιών, κοχυλιών κι άλλων μορφών, για ν’ αντιμετωπίσουν το πρόβλημα των “άδειων τάξεων” στους υπολογισμούς τους. Οι ιερείς-αστρονόμοι πρόγονοι των Μάγια είχαν αντιμετωπίσει το ίδιο πρόβλημα, για πρώτη φορά το 3113 π.Χ., στη προσπάθειά τους ν’ αναπτύξουν ένα σύστημα ιερογλυφικών, για τη καταγραφή του παρελθόντα χρόνου στις ιερές ημερολογιακές τους στήλες. Σύστημα του οποίου τα σύμβολα αντιπροσώπευαν τα χρονικά διαστήματα ως πολλαπλάσια των ημερών.

Στο ξεκίνημα και την κατακλείδα του ποιήματος εμφανίζονται τα αρχαία μεξικάνικα σύμβολα

Το ημερολόγιο των Αζτέκων είναι το ημερολογιακό σύστημα που χρησιμοποιούσαν οι Αζτέκοι και άλλοι προκολομβιανοί λαοί που κατοικούσαν στο κεντρικό Μεξικό. Ανήκει στα μεσοαμερικανικά ημερολόγια κι έχει δανειστεί τα βασικά χαρακτηριστικά του από διάφορα αρχαία ημερολόγια της Κεντρικής Αμερικής.

Το ημερολόγιο αυτό αποτελείται  από δύο κύκλους. Έναν ημερολογιακό 365 ημερών, ο οποίος μετρούσε τα έτη και λεγόταν Σιουποουάλι (xiuhpohualli) κι  έναν τελετουργικό 260 ημερών, ο οποίος μετρούσε τις ημέρες και λεγόταν Τοναλποουάλι (tonalpohualli).  Αυτά τα δύο ημερολόγια συνδυασμένα δημιουργούν έναν «αιώνα» 52 ετών, ο οποίος αναφέρεται και ως «ημερολογιακός κύκλος». Το Σιουποουάλι, θεωρείται πιο πρακτικό και χρησιμοποιούνταν κυρίως για αγροτικές εργασίες, σε αντίθεση με το ιερό Τοναλποουάλι, το ημερολόγιο του ιερατείου και των τελετουργιών.

Σύμβολα ημέρας

Τα είκοσι σύμβολα ημέρας που χρησιμοποιούνταν στο κεντρικό Μεξικό ήταν πανομοιότυπα με αυτά που χρησιμοποιούσαν οι Μιξτέκοι, και σε μικρότερο βαθμό με τα αντίστοιχα των υπόλοιπων μεσοαμερικανικών ημερολογίων. Κάθε ένα από τα σύμβολα ημέρας φέρει επίσης συσχέτιση με μία από τις τέσσερις γεωγραφικές κατευθύνσεις. Υπάρχει διαφοροποίηση στον σχεδιασμό ή την χάραξη των συμβόλων, ανάλογα με την πηγή.  Στο ξεκίνημα και την κατακλείδα του ποιήματος εμφανίζονται τα αρχαία μεξικάνικα σύμβολα της Ημέρας 4 Όλιν (κίνηση), και της Ημέρας 4 έχεκατλ (άνεμος).

Στην Πέτρα του Ηλίου των Αζτέκων

Βρέθηκαν πληροφορίες για τον τρέχοντα κόσμο καθώς και όσους προηγήθηκαν. Κάθε κόσμος αποκαλούνταν ήλιος. Κάθε ήλιος είχε ένα δικό του γένος κατοίκων. Οι Αζτέκοι πίστευαν πως βρίσκονταν στον πέμπτο ήλιο και στο τέλος θα καταστρέφονταν κι εκείνοι, προδομένοι από τις ατέλειές τους. Για τους Αζτέκους κάθε 52 χρόνια έκλεινε ένας ημερολογιακός κύκλος, και πίστευαν ότι στο τέλος κάθε κύκλου οι θεοί μπορούσαν να τους πάρουν ό,τι έχουν και να καταστρέψουν τον κόσμο.

“Piedra de sol es una larga frase circular” “Η Ηλιόπετρα είναι μία μεγάλη κυκλική φράση. Αρχίζει και τελειώνει με τους ίδιους στίχους. Σαν το ποτάμι, η ροή της δεν στερεύει.“

Σημείωση Οκτάβιο Πας στην 1η δημοσίευση της Ηλιόπετρας: Το ποίημα αυτό είναι φτιαγμένο από 584 ενδεκασύλλαβους (οι έξι τελευταίοι δε μετρούν γιατί είναι όμοιοι με τους έξι αρχικούς: στην πραγματικότητα, με αυτούς το ποίημα δεν τελειώνει αλλά επιστρέφει στην αφετηρία του).

Ο πλανήτης Αφροδίτη εμφανίζεται δύο φορές την ημέρα: ως Αυγερινός (Φώσφορος) το πρωί και ως Αποσπερίτης (Έσπερος) το βράδυ.  Η δυαδικότητα αυτή δεν ξέφυγε από την προσοχή των ανθρώπων όλων των πολιτισμών που είδαν σ’ αυτή ένα σύμβολο, έναν κώδικα ή μία ενσάρκωση της ουσιώδους αμφισημίας του Κόσμου.

 “Ηλιόπετρα” 

(…) σώμα από φως που φίλτραρε ο αχάτης, μηροί από φως, κοιλιά από φως, οι κόλποι, οι βράχοι του ήλιου, ένα κορμί στο χρώμα του σύννεφου, στο χρώμα άλτριας μέρας, η ώρα σπινθηρίζει, παίρνει σώμα, είναι ορατός στο σώμα σου ήδη ο κόσμος, διάφανος μες στην διαφάνεια σου (..)

(…) μια ανταύγεια με γεννά , πεθαίνω σ’ άλλη

(…) μέρες, στιγμές ποδοπατώ που φύγαν, του ίσκιου μου ποδοπατώ τις σκέψεις, αυτόν τον ίσκιο, μια στιγμή ζητώντας

(…) Ξέχασα τ΄όνομα σου, Μελουζίνα, Λάουρα, Ισαβέλλα, Περσεφόνη, έχεις τα πρόσωπα όλα και κανένα, είσαι οι ώρες όλες και καμία, μοιάζεις με σύννεφο, με δέντρο, είσαι όλα τα πουλιά μα κι ένα αστέρι (…) κισσός που εισβάλλει, ζώνει, ξεριζώνει και την ψυχή χωρίζει απ’τον εαυτό της, 

(…) Αλλάζει ο κόσμος αν δυο, απ’τον ίλιγγο ενωμένοι, πέσουν στη χλόη: ο ουρανός πια χαμηλώνει, τα δέντρα υψώνονται, ο χώρος είναι φως και σιωπή 

(…) Στέκουν γερά οι νεκροί στον θάνατο τους, δεν γίνεται άλλο θάνατο να βρούνε

Τα αποσπάσματα του ποιήματος είναι από την μετάφραση του κ. Κουτσουρέλη (δίγλωσση έκδοση) από τις εκδόσεις Gutenberg

Octavio Paz

Ο Οκτάβιο Παζ (1914-1998) γεννήθηκε στην πόλη του Μεξικού και σπούδασε στο πανεπιστήμιο της γενέτειρας του. Δημοσίευσε το πρώτο του βιβλίο με ποιήματα στην Ισπανία, το 1937. Στη συνέχεια εκδόθηκαν πολλά ποιητικά έργα του, ανάμεσα στα οποία η περίφημη “Πέτρα του ήλιου” (1957).

Ακολούθησε καριέρα διπλωμάτη, μετά το 1945, και στο διάστημα 1962-1968 ήταν πρεσβευτής του Μεξικού στις Ινδίες. Το 1968, ωστόσο, παραιτήθηκε του αξιώματός του διαμαρτυρόμενος για την αιματηρή καταστολή των φοιτητικών διαδηλώσεων στο Tlatelolco του Μεξικού, κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων, και κατέφυγε για ένα διάστημα στη Γαλλία. Στη διάρκεια της δεκαετίας του ΄70 δίδαξε στο Κέιμπριτζ και για μια περίοδο στο Χάρβαρντ.

Έγραψε, παράλληλα με την ποίηση, πολλά δοκίμια με αφορμή τα προσφιλή του θέματα, που ήταν η διασταύρωση των διαφόρων τάσεων στη σύγχρονη ποίηση, οι ανατολικές φιλοσοφίες και οι αρχαίοι πολιτισμοί της Αμερικής.

Θεωρείται ένας απ’ τους πιο σημαντικούς ποιητές και θεωρητικούς της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας. Το 1990 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Πέθανε το 1998 , σε ηλικία 84 ετών.

(Εκδόσεις Ίκαρος)