Ο Ιωάννης Μιχαλακόπουλος μας συστήνει μικρά εκκλησάκια της Αθήνας

Πριν από κάποια χρόνια, εγκαινιάσαμε στην ΗΠΖ μία νέα στήλη, όπου ο Ιωάννης Μιχαλακόπουλος μας έκανε ένα ταξίδι στην ιστορία κάποιων μικρών ναΐσκων της Αθήνας. Φέτος, οι εκδόσεις ΛΟΓΟ_ΤΥΠΟ συγκέντρωσαν αυτό το υλικό και προχώρησαν στην έκδοση του βιβλίου “Δώδεκα εκκλησάκια των Αθηνών”. Μια νοσταλγική βόλτα σε χαρακτηριστικά τοπόσημα της Αθήνας, ιδωμένα από αρχιτεκτονική, ιστορική, αλλά και “αστική” σκοπιά.

Στο βιβλίο σας «Δώδεκα εκκλησάκια των Αθηνών» που μόλις εκδόθηκε από τις εκδόσεις ΛΟΓΟ_ΤΥΠΟ μιλάτε τόσο για την ιστορία των ναΐσκων, όσο και για την αρχιτεκτονική τους. Συνυφασμένη η ιστορία τους με την αντίστοιχη αρχιτεκτονική-ναοδομία, αλλά πόσο συνυφασμένη είναι με την ιστορία της ίδιας της πόλης;

Βαδίζοντας βιωματικά από εκκλησάκι σε εκκλησάκι, ανατέμνουμε μνήμες της πόλης. Είναι χαρακτηριστικό ότι στον Αγιάννη της οδού Ευριπίδου αποδίδονται θεραπευτικές ιδιότητες από τους πρώτους Βυζαντινούς αιώνες μέχρι σήμερα, ενώ στο ίδιο σημείο («Κολώνα») προσέτρεχαν για ίαση και οι αρχαίοι Αθηναίοι των κλασσικών χρόνων, όταν επιδημίες έπλητταν το Κλεινόν Άστυ.

Πηγαίνοντας στον Λουμπαρδιάρη μεταφερόμαστε στην εποχή όπου ο Δόγης Μοροζίνι βομβάρδισε την Ακρόπολη (1687), αλλά και στο έτος 1658 όπου οι Ρωμιοί ρίσκαραν τη ζωή τους για να απολαμβάνουν τις στοιχειώδεις θρησκευτικές ελευθερίες. Επίσης, μαθαίνουμε ότι στην Αγία Δύναμη κατασκευάζονταν τα πυρομαχικά των επαναστατών, λίγο πριν εξαπλωθεί ο απελευθερωτικός Αγώνας στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1821.

Ακόμα, στον Άγιο Ανδρέα της Πλατείας Αμερικής «συναντάμε» την Αγία Φιλοθέη την Αθηναία η οποία κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα άσκησε ένα είδος ιεραποστολικού και φιλανθρωπικού μοναχισμού.

Πότε αρχίσατε να συγκεντρώνετε το υλικό σας;

Σε συνεννόηση με τον αρχισυντάκτη της εφημερίδας Η Πόλη Ζει κ. Χρύσανθο Ξάνθη, ανοίξαμε τη θεματική ενότητα «εκκλησάκια της παλιάς Αθήνας» πριν από δυόμιση χρόνια δημοσιεύοντας άρθρα στην ιστοσελίδα ipolizei.gr. Η ιδέα για έκδοση ενός βιβλίου-λευκώματος προέκυψε στις αρχές του 2020 με την εγκατάσταση των εκδόσεων ΛΟΓΟ_ΤΥΠΟ στην οδό Θήρας.

Σχετικά με τη συλλογή του υλικού, ειδικά για το «αόρατο» εκκλησάκι των Ηλία & Χαραλάμπη, τον Λουμπαρδιάρη και τους Αγίους Αποστόλους του Κανάρη, η όλη ερευνητική προσπάθεια είχε ήδη ξεκινήσει από το 2016.

Τα εκκλησάκια λειτουργούνται ακόμη; Έχετε παρατηρήσει ποιος κόσμος πηγαίνει σε αυτές τις εκκλησίες;

Λειτουργία στον Άγιο Αθανάσιο («Αιγινήτικο Μετόχι») γίνεται μια φορά το χρόνο, ανήμερα της γιορτής του στις 18 Ιανουαρίου. Στον Άγιο Ελισσαίο ανυπομονούμε να ακούσουμε το … τρίξιμο από το άνοιγμα της αυλόπορτάς του που παραμένει κλειδωμένη. Σε γενικές γραμμές στα υπόλοιπα (πλην του «Ηλία-Χαραλάμπη» προφανώς…), ευτυχώς τελούνται λειτουργίες τακτικά.

Συνήθως, στις εκκλησίες της «παλιάς Αθήνας» το εκκλησίασμα δεν αποτελείται από «ντόπιους ενορίτες», αλλά από πιστούς που επιλέγουν συνειδητά να προσέρχονται από άλλες γειτονιές της Αθήνας. Ταυτόχρονα βέβαια, οι συγκεκριμένοι ναοί του ιστορικού κέντρου αποτελούν και προορισμό θρησκευτικού τουρισμού.

Με ποια κριτήρια επιλέξατε τα συγκεκριμένα «Δώδεκα εκκλησάκια των Αθηνών»;

Προσπαθήσαμε να ρίξουμε φως σε μια «δυσδιάκριτη» Αθήνα που, αν και βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας, περνά πολλές φορές απαρατήρητη μέσα σε αυτή τη «φυγόκεντρη» καθημερινότητα με τις ιλιγγιώδεις επιταχύνσεις. Έτσι, σκεφτήκαμε να αναδείξουμε ναούς με ιστορία που δεν είναι ιδιαιτέρως γνωστοί στον μέσο κάτοικο της Πρωτεύουσας. Να τους αφιερώσουμε χρόνο και χώρο!

Τονίζεται ότι η χρήση του υποκοριστικού «εκκλησάκια» στον τίτλο δεν έχει να κάνει μόνο με το – κατά κανόνα – μικρό μέγεθος των επιλεχθέντων ναών, αλλά και με μια νοσταλγική διάθεση που ήταν παρούσα καθ’ όλη τη διάρκεια του εγχειρήματός μας.

Ποια είναι τα παλαιότερα από τα 12 εκκλησάκια;

Είναι δύσκολο να είμαστε ακριβείς και απόλυτοι απαντώντας στο εύλογο ερώτημα «πότε κτίστηκε το κάθε εκκλησάκι;». Σύμφωνα με τον Ορλάνδο, η Παναγία Παντάνασσα στο Μοναστηράκι κτίστηκε τον 8ο–9ο αιώνα και είχε σε μεγάλο βαθμό τη μορφή που παρουσιάζει και σήμερα, αν εξαιρέσουμε βέβαια το ογκώδες καμπαναριό που αποτέλεσε μια πρόσφατη παρέμβαση.

Βέβαια, ο Άγιος Ιωάννης της Κολώνας εντοπίζεται στο συγκεκριμένο σημείο από τον 6ο αιώνα, έχοντας όμως υποστεί αρκετές αλλαγές διαχρονικά. Χαρακτηριστικό είναι ότι σε απεικονίσεις ξένων περιηγητών του 19ου αιώνα, το τμήμα του κίονα που ξεπροβάλλει από τη στέγη του ναΐσκου είχε τουλάχιστον διπλάσιο μήκος απ’ ό,τι σήμερα.

Στον πρόλογό του, ο κ. Νίκος Μοσχονάς αντιπαραβάλλει τα περίκομψα βυζαντινά εκκλησάκια των Αθηνών με τους μεγάλους οξύκορφους καθεδρικούς ναούς που δεσπόζουν σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις… Ποια είναι η άποψή σας;

Είναι αλήθεια ότι τα εκκλησάκια της παλιάς Αθήνας με τις περιορισμένες διαστάσεις τους δεν υποβάλλουν τον πιστό, δεν του προκαλούν δέος. Αντίθετα, με την ταπεινότητά τους και έχοντας πάντα ως μέτρο τον άνθρωπο αποπνέουν μια μορφή οικειότητας, συνιστώντας έτσι χώρους κατάνυξης, λατρείας κι ελπίδας, πρόσφορους για ειλικρινή και βαθειά εσωτερική ενατένιση. Για προσευχή.

Βέβαια, καλό είναι να ειπωθεί ακόμα ότι ο όγκος αυτών των ναΐσκων της Πρωτεύουσας μπορεί να είναι μακροσκοπικά μικρός, αλλά η πυκνότητά τους σε συνεκτικά λαϊκά βιώματα και αδιάλειπτη ιστορική μνήμη είναι τεράστια!

Υπάρχουν στο βιβλίο σας «κρυφές» λεπτομέρειες στις οποίες αξίζει να εστιάσουμε ή κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία που δεν «πέρασαν» στην έκδοση;

Μια τρυφερή λεπτομέρεια σχετίζεται με την κτήτορα του «αόρατου» δίδυμου ναΐσκου στο Βρυσάκι. Ανατρέχοντας στις τομές-κατόψεις που παρατίθενται στο τέλος του λευκώματος, διαπιστώνουμε ότι αυτές έχουν το σύνηθες λιτό κι απέριττο ύφος των τεχνικών σχεδίων. Κατ’ εξαίρεση όμως, στην κατά μήκος τομή των Ηλία & Χαραλάμπη εμφανίζεται μια γυναικεία φιγούρα που παραπέμπει ευθέως στην ηλικιωμένη ευλαβή γειτόνισσα και κτήτορα του ναού. Τέτοια απεικόνιση φυσικού προσώπου σε «επίσημο» αρχιτεκτονικό σχέδιο δεν απαντάται συχνά…

Ταυτόχρονα, ένα ενδιαφέρον στοιχείο το οποίο δεν «πέρασε» στην έκδοση είναι το γεγονός ότι δίπλα στην εκκλησία του Κανάρη στην Κυψέλη βρισκόταν ο ταπεινός οικίσκος στον οποίον εμόνασε κατά τη γερμανική κατοχή ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρύσανθος, όταν ηρνήθη να ορκίσει την κατοχικήν κυβέρνησην… Παράλληλα, σε αυτή τη «γειτονιά των απροσκύνητων» υπάρχει μαρμάρινη πλάκα που μας ενημερώνει σχετικά ότι: Εις το υπόγειον του οικίσκου ελειτούργησεν μυστικός ασύρματος αντιστασιακής οργανώσεως!

Παρά το γεγονός ότι στέκουν τόσο ως ιστορικά όσο και ως θρησκευτικά τοπόσημα, πολλές φορές πέφτουν θύματα βανδαλισμών ή και αδιαφορίας του ίδιου του κράτους. Ποιες ενέργειες θεωρείτε ότι πρέπει να γίνουν ώστε να ευαισθητοποιηθεί ο κόσμος για τη διατήρηση της ευπρέπειας σε αυτά τα μνημεία;

Για να δανειστούμε και λίγη ορολογία από τον κλάδο των – πάντα ευρισκόμενων στην επικαιρότητα – φίλων οικονομολόγων, μπορούμε να πούμε ότι στο Κλεινόν Άστυ παράγεται περισσότερη ιστορία-πολιτισμός απ’ ό,τι μπορεί να καταναλωθεί εγχωρίως… Έτσι φαίνεται πως αυτό το ιδιότυπο «πλεόνασμα» προκαλεί μια αμηχανία τόσο στη γραφειοκρατούμενη Πολιτεία όσο και στον Λαό των ανωνύμων…

Ελπίζω να μην ακουστεί σαν «ευχολόγιο», αλλά οι ρίζες της λύσης και αυτού του προβλήματος φτάνουν στην (τόσο ταλαιπωρημένη) Παιδεία μας… Εκτιμώ ότι μια καλά στοχευμένη αντιμετώπιση του θέματος που θα οδηγήσει σε ευαισθητοποίηση του κόσμου, είναι να ακολουθηθεί η βιωματική-συμμετοχική οδός. Να οργανώνονται συχνά αστικά οδοιπορικά σε τέτοιους πολιτισμικούς θύλακες της Αθήνας. Να μπορεί να μετέχει όστις βούλεται κι αισθάνεται ότι έχει παρόμοιες αναζητήσεις για την τοπική ιστορία. Έτσι, ο κόσμος θα νιώσει αυτά τα «κειμήλια» σαν δικιά του «προίκα», θα αναπτυχθεί μια κοινή αθηναϊκή κουλτούρα που θα ενώσει την πόλη με τους πολίτες της.

Δεν θα ξεχάσω έναν περίπατο που είχε διοργανώσει προ ολίγων ετών ο Δήμος Αθηναίων παραμονές Χριστουγέννων. Ακολουθήσαμε τα βήματα του Παπαδιαμάντη στο Μοναστηράκι, στου Ψυρρή, στον Άγιο Ελισσαίο…

Υπήρχαν σύντομα θεατρικά δρώμενα, απαγγελίες και ανάλογη μουσική. Ατμόσφαιρα μυσταγωγική… Ο κόσμος είχε ενθουσιαστεί!

Κατανοώ ότι δεν είναι εύκολο να υλοποιηθούν-συντονιστούν τέτοιες δράσεις καθώς και ότι τα θετικά αποτελέσματα στην παιδεία μας θα αργήσουν να φανούν.
Για άλλη μια φορά είναι δεδομένο πως για να γυρίσει ο Ήλιος θέλει δουλειά πολλή…!