Μικρά Ασία. Σμύρνη. 19ος αιώνας. Ο αθλητισμός και ο πολιτισμός αναπτύσσονται ραγδαία. Ιδρύονται σωματεία. Στις 14 Σεπτεμβρίου του 1890, νεαροί από επιφανείς ελληνικές οικογένειες της Σμύρνης ιδρύουν τον Μουσικό και Γυμναστικό Σύλλογο «Ορφεύς» με σκοπό «τη μουσικήν και γυμναστικήν διαπαιδαγώγησιν των μελών του».
Τρία χρόνια αργότερα, μέλη του Ορφέα που επιθυμούσαν να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στις αθλητικές δραστηριότητες, αποχώρησαν και το επόμενο έτος ίδρυσαν τον Αθλητικό Σύλλογο «Γυμνάσιον» κι έθεσαν ως αποκλειστικό στόχο «την ανάπτυξιν και διάδοσιν του γυμναστικού αισθήματος παρά τη νεολαία». Το «Γυμνάσιον» ίδρυσε γυμναστήριο, διοργάνωσε πεζοπορικές εκδρομές και από το 1896, δημόσιους αγώνες στο στάδιο του Μπουρνόβα, προαστίου της Σμύρνης, οι οποίοι από τις εφημερίδες της πόλης «βαφτίστηκαν» Πανιώνιοι Αγώνες. Πρωτοποριακό σωματείο το «Γυμνάσιον», καθώς οι αθλητές του είχαν πλήρη αθλητικό εξοπλισμό: φανέλες, σορτσάκια, παπούτσια με καρφιά κ.λπ, γεγονός που προξενούσε εντύπωση όταν μετέβαιναν για αγώνες σε άλλες πόλεις, όπως στην Τήνο το 1895, στα Τήνια.
Το «Γυμνάσιον Σμύρνης» στις 12 Ιανουαρίου του 1897 είναι ανάμεσα στα 28 ιδρυτικά σωματεία του Συνδέσμου Ελληνικών Γυμναστικών Αθλητικών Σωματείων ΣΕΓΑΣ.
Στις 17 Οκτωβρίου του 1898, Ορφέας και Γυμνάσιον αποφασίζουν τη συνένωση τους. «Τα ενταυθα σωματεία ‘‘Γυμνάσιον’’ και ‘‘Ορφεύς’’ ηνώθησαν εις εν, χάριν μειζόνων δια την ομογενή νεότητα αποτελεσμάτων, υπό τον τίτλον ‘‘Πανιώνιος Σύλλογος’’…». Σσκοπός του Πανιωνίου ήταν: «πρωτίστως η ανάπτυξις της γυμναστικής και του αθλητικού αισθήματος παρά τη σμυρναϊκή νεολαία και κατά δεύτερον λόγον η διέγερσις και διάδοσις του μουσικού αισθήματος».
Το πρώτο Δ.Σ. αποτελούσαν οι κύριοι Βαλλιάνος, Δάλλας, Δουλγερίδης, Διακίδης, Καλλιγάς, Μακρυποδάρας, Υπερίδης και Φατσέας.
Ο σύλλογος απέκτησε αμέσως εννιά αθλητικά τμήματα: Στίβου, γυμναστικό, κωπηλασίας, κολύμβησης, σκοποβολής, ξιφασκίας, ποδηλασίας, τένις και ποδοσφαιρίσεως, δύο περιηγητικά: πεζοπορικό και εκδρομών και τρία αφιερωμένα στις τέχνες: μουσικό, καλλιτεχνικό, φιλολογικό. Το 1919, ο Πανιώνιος ήταν το πρώτο Ελληνικό σωματείο που ίδρυσε τμήματα βόλεϊ και μπάσκετ.
Κάθε χρόνο ο σύλλογος διοργανώνει στη Σμύρνη τους Πανιώνιους Αγώνες όπου συμμετείχαν με τους καλύτερους αθλητές τους όλα τα σωματεία της Σμύρνης και πολλά από πόλεις της Μικρασίας, την Κωνσταντινούπολη, Λέσβο, Σάμο, Αθήνα, Πειραιά, Πάτρα, Αλεξάνδρεια, Κύπρο καθώς και αγγλικοί, αρμένικοι και τούρκικοι σύλλογοι.
Ο «μαύρος» Σεπτέμβρης
Το Σεπτέμβριο του 1922, ήρθε η τραγικότερη στιγμή στην ιστορία του Πανιωνίου, η Μικρασιατική Καταστροφή και ο ξεριζωμός του συλλόγου από τη Σμύρνη. Ο τουρκικός στρατός εισβάλλει στην πόλη και την παραδίδει στις φλόγες. Ο πρωτοπόρος σύλλογος του ελληνικού αθλητισμού βρέθηκε διαλυμένος και σκορπισμένος στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. 23 αθλητές του χάθηκαν στη μικρασιατική λαίλαπα, μαζί με τον πρώτο Πρόεδρο του συλλόγου Μητροπολίτη Χρυσόστομο Σμύρνης που σφαγιάσθηκε από τους Τσέτες του Κεμάλ.
Ο σύλλογος θα είχε διαλυθεί, όπως τόσα άλλα μικρασιατικά σωματεία, αν δεν υπήρχε το πείσμα και η επιμονή του προέδρου Δημητρού Δάλλα. Ο Δάλλας, μόλις πάτησε το πόδι του στην Αθήνα, άρχισε να αναζητά σε προσφυγικούς καταυλισμούς τα «παιδιά» του, τους αθλητές του Πανιωνίου. Κατάφερε να εντοπίσει γύρω στους 20: Καραμπάτη, Ρετέλα, Σημηριώτη, Πάρσαλη, Παπαγιαννόπουλο, Ζαδέ, Ζαμαρία, Σκιαδά, Μανιατίδη, Χαϊδεμένους, Καρακώστες, Πουλάκη κ.ά. και το γυμναστή Σοφοκλή Μάγνη, ο οποίος ανέλαβε την προγύμνασή τους αμισθί!
Σύντομα ο Δάλλας συγκρότησε μια προσωρινή Διοικούσα Επιτροπή με επιφανή μέλη της σμυρναϊκής κοινωνίας που είχαν επιβιώσει κατά την καταστροφή (Αθηνογένη, Σπεράντζα, Σαριδάκη, Κασσάρ, Στεφ. Αλευρά, Γ. Αλευρά, Ηλιάδη, Σταμέλο κ.ά.) και εξασφάλισε στέγη για το σωματείο στα αποδυτήρια του Παναθηναϊκού Σταδίου. Μόλις δύο μήνες μετά την καταστροφή, στις 12 Νοεμβρίου 1922, τελέστηκαν τα εγκαίνια των γραφείων και στις 20 Νοεμβρίου συγκροτήθηκε το πρώτο Δ.Σ. στην προσφυγιά. Αρχικά λειτούργησαν δύο μόνο τμήματα: αθλητισμού με εφόρους τους Αγγελομάτη και Καραμπάτη και ποδοσφαίρου με εφόρους τους Βαλτζή και Γροσομανίδη.
Ο Δημητρός Δάλλας μέχρι το 1926 δεν είχε σπίτι και κοιμόταν στο δωμάτιο του συλλόγου στο Στάδιο, απλώνοντας κάθε βράδυ ένα στρώμα πάνω στο ξύλινο γραφείο. Οι αγώνες του σύντομα απέδωσαν καρπούς και στις 15 Ιανουαρίου 1923 η ποδοσφαιρική ομάδα του συλλόγου κάνει την παρθενική της εμφάνιση στο πρωτάθλημα ΕΠΣ Αθηνών-Πειραιώς 1922-23 εναντίον του Παναθηναϊκού: «Σήμερον εν τω Ποδηλατοδρομίω του Ν. Φαλήρου πρώτη εμφάνισις των σμυρναϊκών ποδοσφαιρικών σωματείων εις επισήμους αγώνας. Ώρα 2 1/4 μ.μ. Πανιώνιος Γυμναστικός Σύλλογος εναντίον Παναθηναϊκού Αγωνιστικού και Ποδοσφαιρικού Ομίλου. Ώρα 4 μ.μ. Αθηναϊκός Αθλητικός Σύλλογος εναντίον Ποδοσφ. Συλλόγου “Απόλλων” Σμύρνης».
134 χρόνια από την ίδρυσή του, 100 χρόνια από τη Μικρασιατική καταστροφή. Ο Πανιώνιος είναι η ζωντανή ιστορία του Μικρασιάτικου αθλητισμού.
