Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο ο ελληνικός κόσμος οδηγήθηκε στον ανθρωποκεντρισμό και στην καθολική ελευθερία με όχημα τη δημοκρατία, θα πρέπει να δούμε την πορεία του από την κρατική δεσποτεία της κρητο-μυκηναϊκής εποχής, τη μεγάλη τομή που φέρνει ο διαλακτής Σόλων στην Αθήνα και τα αποτελέσματα των μεταρρυθμίσεών του. Τα όσα θα αναφέρουμε, αναλύονται στο εξάτομο έργο του καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης, Γιώργου Κοντογιώργη Το Ελληνικό Κοσμοσύστημα και συγκεκριμένα στον πρώτο και στον δεύτερο τόμο.
Από την κρητο-μυκηναϊκή εποχή στον Σόλωνα
Κατά την περίοδο της κρατικής δεσποτείας εμφανίζονται στον ελλαδικό χώρο οι πρώτοι ανθρωποκεντρικοί θύλακες, τα πρώτα δείγματα δηλαδή ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων. Η γεωγραφία του ελλαδικού χώρου θα τον βοηθήσει να αποσυνδεθεί από την πορεία που ακολούθησε την ίδια περίοδο η αφροασιατική (κρατική) δεσποτεία και με τη μυκηναϊκή κατάρρευση και το πέρασμα στην αρχαϊκή εποχή, ο ανθρωποκεντρισμός (με όχημα την ατομική ελευθερία και τα κοινωνικά δικαιώματα) θα γίνει βίωμα στις ελληνικές πόλεις. Το νόμισμα και το τιμοκρατικό σύστημα θα παίξουν καταλυτικό ρόλο προς την κατεύθυνση αυτή.
Τα προβλήματα για το τιμοκρατικό σύστημα ξεκινούν λόγω της συνεχούς οικονομικής εξαρτήσεως των ακτημόνων από τους πλουσίους. Η εξάρτηση αυτή ξεκινάει με δανεισμό και καταλήγει συνήθως στην πλήρη υποδούλωση του εργάτη-γεωργού στον τιμοκράτη. Γνωρίζουμε ότι σε πολλές πόλεις, όταν το πρόβλημα γιγαντωνόταν και οδηγούσε σε βίαιες εξεγέρσεις, επιλυόταν με διακανονισμούς, ακόμη και με σβήσιμο των χρεών, όμως έπειτα από λίγα χρόνια το πρόβλημα επανερχόταν.
Η μεγάλη τομή γίνεται όταν εμφανίζεται στο προσκήνιο ο Σόλων, εκλεγμένος μονάρχης (διαλακτής) με στόχο να δώσει λύση στο πρόβλημα που ταλάνιζε (και) την Αθήνα. Ο Σόλων, εκτός από τη γνωστή σε όλους σεισάχθεια, αντιλαμβανόμενος ότι όσο η κοινωνία είναι εκτός της λήψης των αποφάσεων και όσο οι ολιγάρχες ορίζουν τους κανόνες της πολιτείας, οριστική λύση δεν θα μπορούσε να δοθεί. Έτσι, εισάγει το σύστημα της αντιπροσώπευσης. Η κοινωνία οργανώνεται για πρώτη φορά σε Δήμο, το παλαιό σύστημα από εντολέας και εντολοδόχος, γίνεται πλέον μόνο εντολοδόχος και ο Δήμος αναλαμβάνει τον ρόλο του εντολέα (άρα γίνεται και μέρος του πολιτικού συστήματος) ορίζοντας ποιες πολιτικές θα πρέπει να ακολουθεί ο εντολοδόχος. Όμως δεν σταματάει εκεί ο Σόλων, βάζει τον Δήμο να ελέγχει τους εντολοδόχους και εάν κρίνει ότι δεν έπραξαν τα δέοντα, να τους ζητάει ευθύνες και να τους δικάζει. Για να είναι σίγουρος ότι ο Δήμος θα αναλάβει τον νέο ρόλο του, ο Σόλων υποχρεώνει τους Αθηναίους να συμμετέχουν στην εκκλησία.
Η κοινωνία ενσαρκωτής της καθολικής ελευθερίας
Όπως είναι λογικό, το παλαιό καθεστώς, από την πρώτη στιγμή προσπάθησε να αντιδράσει στη νέα τάξη πραγμάτων, καθώς δεν θεωρούσε τους πολίτες άξιους να το ελέγχουν. Στην Αθήνα, αλλά και όχι μόνο, υπήρξαν μεγάλες συγκρούσεις. Σε άλλες περιοχές οι ολιγάρχες προχώρησαν σε συμβιβασμούς για να διασφαλιστεί η κοινωνική ανοχή, ενώ σε άλλες η σύγκρουση επιλύθηκε βίαια μέσω της επιβολής τυραννίας, η οποία εμφανιζόταν ως προστάτιδα των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των πολιτών.
Φυσικά, αυτή η ψευδαίσθηση δεν άργησε να γίνει αντιληπτή. Όταν στην Αθήνα κατέρρευσε η τυραννία των Πεισιστρατιδών, οι Αθηναίοι αποφάσισαν να αναλάβει η εκκλησία του Δήμου τόσο τον ρόλο του εντολέα όσο και του εντολοδόχου, έτσι ώστε να μην δοθεί ξανά η ευκαιρία στους οπαδούς της ολιγαρχίας να ανακτήσουν την παλαιά δύναμή τους. Η αντιπροσώπευση μπορεί να ήταν ένα πολιτικό σύστημα που εισήγαγε την κοινωνία στο πολιτικό σύστημα, όμως ο εντολοδόχος κρατούσε ακόμη την εξουσία. Για να προστατευθεί η ελευθερία των Αθηναίων, έπρεπε να οργανωθεί ένα πολιτικό σύστημα που θα τη θωράκιζε.
Το σύστημα αυτό ήταν η δημοκρατία, ένα σύστημα που εξασφάλιζε τόσο την ατομική, όσο και την κοινωνική και την πολιτική ελευθερία των πολιτών. Από την κλεισθένεια δημοκρατία μέχρι και την ρωμαϊκή ηγεμονία επί του ελληνικού κόσμου, στην Αθήνα και στις άλλες πόλεις έχουμε διαφόρων μορφών δημοκρατίες, με το θεμέλιό τους όμως να παραμένει το ίδιο. Φυσικά η δημοκρατία συνυπάρχει όλη αυτή την περίοδο και με τα υπόλοιπα πολιτικά συστήματα (ολιγαρχία, μοναρχία), αυτό είναι κάτι που πρέπει να έχουμε πάντοτε στο νου μας. Ο «κομματικό» πατριωτισμός, δηλαδή η τάση συμμαχιών με πόλεις που είχαν το ίδιο πολιτικό σύστημα μεταξύ τους (δημοκρατικό ή ολιγαρχικό) θα παίξει σημαντικό ρόλο εκείνη την περίοδο τόσο στις συγκρούσεις μεταξύ των πόλεων όσο και στο εσωτερικό τους (εμφύλιοι μεταξύ δημοκρατικών και ολιγαρχικών).
Η εζάρτηση από την εργασία και η λύση των δημοκρατικών Αθηνών
Ένα πολύ σοβαρό εμπόδιο για την επίτευξη της καθολικής ελευθερίας (ατομική, κοινωνικο-οικονομική, πολιτική) υπήρξε το ζήτημα της εργασίας. Στην Αθήνα, με την επικράτηση της δημοκρατίας, υπήρξε ένα μεγάλο κύμα απόρριψης της εργασίας. Αυτό που σήμερα θεωρούμε προαπαιτούμενο για την ατομική μας ελευθερία, οι αρχαίοι ημών πρόγονοι το έβλεπαν ως ένα εμπόδιο για να γίνουν πραγματικά ελεύθεροι. Η σχόλη, όπως την αποκαλεί ο Αριστοτέλης, εξασφάλιζε τον απαιτούμενο χρόνο για τη συζήτηση και τη λήψη των αποφάσεων.
Πριν βιαστούμε να κρίνουμε τον τρόπο αυτό σκέψης με βάση αυτό που αντιλαμβανόμαστε σήμερα, ας αναλογιστούμε: έχουμε αντιληφθεί πως ουσιαστικά παραιτούμαστε της ελευθερίας μας για οκτώ ώρες ημερησίως; Στην πλειοψηφία, είμαστε ευχαριστημένοι με αυτό που κάνουμε ή αισθανόμαστε αναγκασμένοι γιατί αλλιώς δεν μπορούμε να κάνουμε όσα θέλουμε στον ελεύθερό μας χρόνο; Μια ενδιαφέρουσα τροφή για σκέψη που δεν χρειάζεται να απαντηθεί καταφατικά ή αρνητικά, άλλωστε η περίπτωση κάθε ανθρώπου είναι ξεχωριστή.
Το ζήτημα της σχόλης επιλύθηκε στην κλασική περίοδο με τον πολιτικό μισθό. Οι συμμετέχοντες στις συνεδριάσεις της εκκλησίας του Δήμου λάμβαναν έναν ημερήσιο μισθό, ο οποίος τους εξασφάλιζε την αξιοπρεπή διαβίωση. Οι δούλοι ήταν αυτοί που αναλάμβαναν την παραγωγή πλούτου κι έτσι οι πολίτες είχαν τον απαιτούμενο χρόνο να φιλοσοφούν και να λαμβάνουν τις κρίσιμες αποφάσεις για την πόλη τους.
Ξέρουμε πραγματικά τι εστί δημοκρατία;
Ο τρόπος με τον οποίο διδασκόμαστε σήμερα το τι είναι η δημοκρατία από την καθεστωτική επιστήμη, αποτελεί το μεγάλο εμπόδιο για να μπορέσουμε να καταλάβουμε την ουσία της. Θα πρέπει να δούμε το πολιτικό αυτό σύστημα μέσα από τα μάτια αυτών που το εφήρμοσαν πρώτη φορά, κι όχι να το ερμηνεύουμε με βάση αυτό που έχουμε εμείς στο μυαλό μας. Είναι δύσκολο, όμως αναγκαίο, για να ξεφύγουμε από τη φενάκη της κομματοκρατίας στην οποία ζούμε εδώ και δύο αιώνες…
