Τους φίλους τους επιλέγεις. Τους συγγενείς όχι. Και τους δύο τους αποφεύγεις αν θες. Τους γείτονες δεν τους επιλέγεις αλλά ούτε και τους αποφεύγεις…
Αν δεν το αντέχετε μπορείτε να πάτε σε ένα αρχοντικό στην Εκάλη ή σε ένα πυργόσπιτο στην Μάνη… Ή μεγαλοαστός της ελίτ ή φεουδάρχης και τσιφλικάς.
Αλλιώς ας προσπαθήσουμε να ζήσουμε όλοι μαζί σε ένα ‘’παιχνίδι’’ αντοχής και ανοχής. Που μας κάνει πιο σύνθετους, πιο ανθρώπινους, πιο κοινωνικούς και πραγματικούς.
Ας θεωρήσουμε πως η μητέρα Φύση ξέρει καλύτερα… Όσο πιο πλούσια και πολυποίκιλη είναι η πανίδα και η χλωρίδα ενός συγκεκριμένου περιβάλλοντος τόσο πιο αρμονικό και ισορροπημένο είναι.
Οι γειτονιές σαν πυρήνες στην σύγχρονη μεγαλούπολη τείνουν να χάσουν την ταυτότητά και τις ιδιαιτερότητές τους που είναι προϊόν της ιστορίας του τόπου και ανθρώπων που έζησαν και ζουν σε ένα συγκεκριμένο χώρο.
Μία γειτονιά χρειάζεται να συνδυάζει όσο γίνεται περισσότερες πλευρές της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Οικιστικό, εμπορικό, ψυχαγωγικό, πολιτιστικό και παραγωγικό χαρακτήρα. Όπου έχει διαταραχθεί η ισορροπία το αποτέλεσμα είναι η ραγδαία υποβάθμιση μετά από έναν σύντομο κύκλο μονοδιάστατης ανάπτυξης.
Αυτή η πολυχρησία όμως πολλές φορές θεωρείται προβληματική. Μας ενοχλούν οι παιδικές φωνές από μία παιδική χαρά ή ένα σχολείο. Οι καμπάνες της εκκλησίας. Η θόρυβος από μία ραπτομηχανή. Η μουσική από ένα μπαρ. Τα μηχανάκια από ένα μαγαζί που κάνει ντελίβερι. Μας ενοχλεί ο διπλανός, ο απέναντι, ο από πάνω…
Όλα τα παραπάνω προυποθέτουν το πέρασμα από το αυστηρά ιδιωτικό σύστημα ιεράρχησης στο κοινωνικό. Και μία ανάπτυξη της έννοιας του σεβασμού και της κοινότητας.
Τις γειτονιές που θέλουμε δεν θα μας τις φτιάξει κανέναν κράτος, κόμμα και κυβέρνηση. Και σίγουρα δεν μπορούμε να γυρίσουμε πίσω τον χρόνο.
Χρειάζεται να σώσουμε το αύριο από την δυστοπία.
ΜΑΘΑΙΝΩ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
Κάθε γειτονιά, ειδικά αυτές που βρίσκονται στο κέντρο της πόλης αλλά και περιμετρικά είναι σαν μία τεράστια βιβλιοθήκη. Υπάρχουν καταπληκτικές εκδόσεις αλλά και διατριβές, έρευνες και αφιερώματα στο διαδίκτυο που αξίζει κανείς να βουτήξει…
ΣΤΗΡΙΖΩ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ
Σε κάθε γειτονιά υπάρχουν ομάδες, παρέες, κινήσεις που προσπαθούν με τον τρόπο τους στη καλυτέρευση της ποιότητας ζωής στην καθημερινότητα. Η συμμετοχή, η δραστηριότητα αλλά και η προσωπική σφραγίδα είναι σημαντική πράξη.
ΚΟΙΝΗ ΛΟΓΙΚΗ
Πολλά προβλήματα και αντιθέσεις ιδεολογικοποιούνται, παίρνουν τεράστιες διαστάσεις και μας οδηγούν σε νέες αντιθέσεις και προβλήματα. Το να ανιχνεύουμε την κοινή λογική-αν βεβαια δεχτούμε πως υπάρχει- είναι ένα πρώτο βήμα. Αν δεν δεχόμαστε πως υπάρχει μπορούμε κάλλιστα να αλλάξουμε γειτονιά και να πάμε να ζήσουμε σε ένα δικό μας περιβάλλον με τους ομοίους μας…
Οι γειτονιές των Αθηνών: Μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση
της Αγγελικής Κοντού
Οι γειτονιές της Αθήνας, ως οικιστικές κοινότητες που διαθέτουν τουλάχιστον μία εκκλησία, σχολείο, κεντρική πλατεία και εμπορικά καταστήματα, διαμορφώθηκαν σταδιακά την πρώτη εξηκονταετία του 20ού αιώνα.
Η γειτονιά στη συλλογική μας συνείδηση είναι ένας τόπος αλληλογνωριμίας και αλληλοβοήθειας, όπου οι άνθρωποι, νιώθοντας ότι μοιράζονται μια κοινή καθημερινότητα, δημιουργούν δίκτυα αλληλεγγύης για την αντιμετώπιση πάσης φύσεως προβλημάτων. Τα γνωρίσματα αυτά ωστόσο, ιστορικά, δεν αποτέλεσαν στοιχεία όλων των γειτονιών, αλλά των λαϊκών συνοικιών, που με την πάροδο του χρόνου υπερκέρασαν στη συνείδησή μας αποτυπώσεις άλλων τύπων, αστικού και μεγαλοαστικού χαρακτήρα.
Η σύγχρονη Αθήνα είναι μια υπερτροφική πόλη, αποτελούμενη από εμπορικό- ιστορικό κέντρο και πολυάριθμες γειτονιές, εκτεινόμενες στο λεκανοπέδιο Αττικής. Δεν ήταν όμως πάντα έτσι… Η διόγκωση και ο κατακερματισμός της σε γειτονιές ήταν αποτέλεσμα συνεχούς εσωτερικής μετανάστευσης και φυσικά του τεράστιου προσφυγικού κύματος της Μικρασιατικής καταστροφής.
Ως τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν μια μικρή, σε έκταση και πληθυσμό, περιπατητική πόλη (walking city), στο πρότυπο των προνεωτερικών, όπου οι κατοικίες βρίσκονταν, αν όχι στο ίδιο κτίριο, δίπλα στο χώρο εργασίας. Μεγαλοπρεπή διοικητικά κτίρια και κομψές διώροφες επαύλεις συνυπήρχαν πλάι πλάι με χαμηλά φτωχικά σπιτάκια, καταστήματα, εργαστήρια και μικρές βιοτεχνίες.
Το 1880, όταν η πόλη σπάει το φράγμα των 100.000 κατοίκων, αρχίζει η αποκέντρωση και ο οριζόντιος ταξικός διαχωρισμός της. Όσο οι πόλεις είναι μικρές σε έκταση, είναι μικρή και η απόσταση –χωροταξικά– ανάµεσα σε πλούσιους και φτωχούς. Όσο μεγεθύνονται – και αναπτύσσεται παράλληλα το δίκτυο αστικών μαζικών συγκοινωνιών – ο διαχωρισµός από απών ή «κάθετος» (µε τους φτωχούς να µένουν σε υπόγεια, σοφίτες και αυλές πίσω από τις προσόψεις των κτιρίων), γίνεται «οριζόντιος» και αναπτύσσονται αμιγώς αστικές και λαϊκές συνοικίες.
Ήδη από την οθωμανική περίοδο η πόλη χωρίζεται σε ανατολικό και δυτικό μέρος, με το δυτικό να συγκεντρώνει βιοτεχνίες και εργαστήρια. Απ’ όταν η Αθήνα γίνεται πρωτεύουσα, ο διαχωρισμός εντείνεται κι οι εσωτερικοί μετανάστες, κυρίως οι εργάτες, εγκαθίστανται στα δυτικά δημιουργώντας τις πρώτες εργατικές- λαϊκές γειτονιές. Τέτοιες ήταν το Μεταξουργείο και το άναρχα κτισμένο χωριό στα πέριξ του νέου εργοστάσιου γκαζιού, Γκαζοχώρι.
Άλλες λαϊκές γειτονιές της ίδιας περιόδου, με αγροτικούς -κτηνοτροφικούς πληθυσμούς, είναι τα εξοχικά Πατήσια- που όμως από τη δεκαετία του ‘10 αποκτούν μικτό χαρακτήρα, καθώς πολλοί αστοί χτίζουν εκεί τα εξοχικά τους- αλλά και τα Σεπόλια, όπου τα κοπάδια αιγοπροβάτων θα αργήσουν να εξαφανισθούν, παρά τις συνεχείς κυβερνητικές απαγορεύσεις.
Τα εύπορα στρώματα της επικράτειας επίσης μετοικίζουν στην πρωτεύουσα. Γι’ αυτούς η Αθήνα αποτελεί κέντρο της κοσμικής ζωής, του χρηματοπιστωτικού τομέα, των υπηρεσιών υγείας, των δικαστηρίων, του πανεπιστημίου. Είναι πρωτεύουσα των ελεύθερων επαγγελµάτων και αναπόφευκτο πέρασµα κάθε νέου που θέλει να σπουδάσει και συχνά παραµένει σ’ αυτήν µετά τις σπουδές.
Η μεγαλοαστική τάξη στο γύρισμα του αιώνα επιλέγει το κέντρο, όπου συγκεντρώνονται τα διοικητικά κτίρια. Δεν είναι τυχαίο ότι η παλαιότερη αριστοκρατική γειτονιά της Αθήνας, το Κολωνάκι, είναι η εγγύτερη των Ανακτόρων συνοικία.
Η δεύτερη αστική γειτονιά που επιλέγουν κυρίως δικηγόροι και καθηγητές πανεπιστημίου, είναι τα γειτονικά στο Πολυτεχνείο και τις δημόσιες υπηρεσίες, Εξάρχεια. Τέλος μια ακόμη μεγαλοαστική συνοικία αναπτύσσεται στη νότια πλευρά της Ακρόπολης, στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου και τους παρακείμενους δρόμους. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί πως ο ταξικός διαχωρισμός της πόλης μέχρι τον Μεσοπόλεμο δεν είναι απόλυτος και στις περισσότερες γειτονιές συνυπάρχουν άνθρωποι όλων των στρωμάτων.
Την πρώτη εικοσαετία του 20ού αι. πολλές γειτονιές αναπτύσσονται, λόγω πληθυσμιακής αύξησης, και η πόλη επεκτείνεται. Κυψέλη, Πατήσια, Βατραχονήσι (Παγκράτι), Κολωνός, Καλλιθέα και Πετράλωνα είναι οι πρώτες γειτονιές αυτής της περιόδου και κατά βάση είναι μικροαστικές, δίνοντας τον τόνο του γενικότερου προφίλ της πρωτεύουσας.
Ορόσημο στην εξέλιξη των γειτονιών είναι ασφαλώς η δεκαετία του ‘20, όταν με την έλευση των Μικρασιατών ο πληθυσμός της Αθήνας διπλασιάζεται. Οι πρόσφυγες μεταφέρονται στα όρια της τότε πόλης σε αυτοσχέδιους οικισμούς, τις γνωστές παραγκουπόλεις.
Η εγκατάσταση τους είχε αρχικά προσωρινό χαρακτήρα, αλλά τελικά μονιμοποιήθηκε, οδηγώντας στη δημιουργία των προσφυγικών γειτονιών της Αθήνας: Αμπελόκηποι, Πολύγωνο, Νέα Φιλαδέλφια, Νέα Ιωνία και Νέο Ηράκλειο, Νέος Κόσμος, Νέα Σμύρνη, Καισαριανή, Βύρωνας και Νέα Κοκκινιά (Νίκαια). Η Αθήνα διογκώνεται και επεκτείνεται άναρχα, ενώ είναι τώρα ταξικά και πολιτισμικά διαχωρισμένη: γηγενείς και ευπορότεροι στο κέντρο, πρόσφυγες και γενικά φτωχοί στην περιφέρεια των νέων γειτονιών.
Το τελευταίο μεγάλο κύμα εσωτερικής μετανάστευσης που οδηγεί στην διαμόρφωση των γειτονιών με τη σημερινή τους μορφή, έρχεται μετά τον Β’ Παγκόσμιο και τον εμφύλιο πόλεμο, αναζωπυρώνοντας το στεγαστικό πρόβλημα της πρωτεύουσας, στο οποίο λύση θα δώσει η αντιπαροχή. Η σπαραγμένη από την φτώχια και τον πόλεμο επαρχία αναζητά ένα καλύτερο και ασφαλέστερο μέλλον στην Αθήνα, η οποία προσφέρει οικονομικές προοπτικές, αλλά και ανωνυμία, πράγμα ζωτικής σημασίας για τη μετεμφυλιακή κοινωνία του στιγματισμού και των ατελείωτων διώξεων.
Οι φτωχοί εσωτερικοί μετανάστες όλων των περιόδων εγκαθίστανται συνήθως εκεί όπου υπήρχαν ήδη συντοπίτες τους, γνωστοί ή συγγενείς, δημιουργώντας σταδιακά κοινότητες με έντονα τοπικό χαρακτήρα.
Επιπλέον οι λαϊκές γειτονιές για λόγους καθαρά επιβιωτικούς (εύρεση εργασίας , φροντίδα παιδιών και ηλικιωµένων ή δανεικά σε µια δύσκολη στιγµή) αναπτύσσουν δίκτυα αλληλοβοήθειας. Η διαρκής επισφάλεια οδήγησε τις λαϊκές γειτονιές στη διατήρηση και αναπαραγωγή του χαρακτήρα της κοινότητας. Σε αυτές εξαιρετικά σημαντικός ήταν και ο ρόλος των μαγαζιών της γειτονιάς ως συνεκτικού ιστού. Το μπακάλικο, το ψιλικατζίδικο ή το καφενείο ήταν το μέρος στο οποίο κάθε νεοφερμένος στην πόλη απευθυνόταν για πληροφορίες κάθε είδους, ενώ η αναγκαία πρακτική του βερεσέ μπορούσε να εφαρμοστεί μόνο όπου είχε αναπτυχθεί σχέση οικειότητας και εμπιστοσύνης.
Τέλος, αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται και από τη φυγή των ευπορότερων Αθηναίων προς τα προάστια και τη δημιουργία των κηπουπόλεων (garden cities) ή υπνουπόλεων που από τη δεκαετία του 80 επεκτείνονται έτι περαιτέρω. Οι συνοικίες αυτές, κατά τη συγκρότησή τους, είχαν αποκλειστικά οικιστικό χαρακτήρα και αποτελούνται μέχρι σήμερα από μεγαλοπρεπείς επαύλεις με αρχοντικούς περίφραχτους κήπους.
Έτσι στη διάρκεια του 20ού διαμορφώνεται η πόλη των Αθηνών, της οποίας οι πολυάριθμες γειτονιές, με τα ξεχωριστά τους χρώματα, τον ιδιαίτερο χαρακτήρα, τις πολλαπλές λειτουργίες και τις διαφορετικές τους ιστορίες, αποτελούν σήμα κατατεθέν της.
Πηγές:
Ευγενία Μπουρνόβα, «Η Αθήνα του 19ου αιώνα: Οι γειτονιές των εργατών και η ιστορία του… αυθαίρετου Γκαζοχωρίου», Νews 24/7
Nίκος Ποταμιάνος, Η παραδοσιακή µικροαστική τάξη της Αθήνας Μαγαζάτορες και βιοτέχνες 1880-1925, δδ Πανεπιστήµιο Κρήτης, Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Ρεθυμνο 2011.
Π. Λουκάκης, «Αθήνα 1830-1940: Ιστορικές φάσεις παγίωσης του υπερσυγκεντωτισμού της», Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας Νεοελληνική Πόλη: Οθωμανικές κληρονομιές και Ελληνικό Κράτος ( 1984) , τ. 1ος, Αθήνα 1985.
Αρχαίες γειτονιές των Αθηνών
Ονόματα σημερινών διάσημων δρόμων προέρχονται από την εποχή του Κλεισθένη που διαίρεσε την Αθήνα σε Δήμους. Κάποια από αυτά διατηρούνται έως σήμερα, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ονόματα που επικράτησαν στην πορεία.
Της Αγγελικής Κοντού
Μετά την τυραννία των Πεισιστρατιδών, ο Κλεισθένης οργανώνει τους δημοκρατικούς θεσμούς δίνοντας σε όλους τους πολίτες ίσα πολιτικά δικαιώματα: ισοπολιτεία, ισονομία και ισηγορία. Για την περιφρούρηση του πολιτεύματος οργάνωσε ένα περίπλοκο διοικητικό σύστημα με πολιτικές αρμοδιότητες.
Χώρισε το λεκανοπέδιο σε τρεις μεγάλες περιφέρειες: Άστυ, Παράλια και Μεσόγεια και καθεμία απ’ αυτές υποδιαιρέθηκε σε πολυάριθμους δήμους. Τους δημότες ένωναν ισχυροί τοπικοί δεσμοί και σταδιακά ο όρος «συνδημότης» κατέληξε να είναι συνώνυμος του «φίλου».
Οι σημαντικότεροι δήμοι του άστεως ήταν οι: Κεραμεικός, Κολωνός, Πειραιεύς, Φάληρο και Άλιμος που βρίσκονταν στην ίδια θέση με τις σημερινές ομώνυμες περιοχές. Η Αλωπεκή βρισκόταν στη σημερινή Δάφνη, το Κυδαθήναιον στα βόρεια της Ακρόπολης, μεταξύ Πλάκας και πλατείας Συντάγματος.
Ο δήμος Μελίτης στα δυτικά της Ακρόπολης, περιλάμβανε την Αγορά και την Πνύκα. Ο δήμος των Σκαμβωνιδών βρισκόταν νοτιότερα της Μελίτης, ο Ευώνυμος στη σημερινή Ηλιούπολη και ο δήμος Λακιαδών εκτεινόταν από τη διασταύρωση της Ιεράς Οδού με την Κωνσταντινουπόλεως ως τη Γεωπονική Σχολή, στο σημερινό Βοτανικό.
Παράλιοι δήμοι ήταν: ο Θορικός (σημερινό Λαύριο) , η Αιξωνή (σημ. Γλυφάδα), η Ραφήνα, η Βραυρώνα, η Ελευσίνα, ο Μαραθώνας, η Θρία ( σημ. Ασπρόπυργος) που έδωσε το όνομά της και στην πεδιάδα γύρω της (Θριάσιο πεδίο), η Ανάφλυστος (σημ. Ανάβυσσος), οι Φρεάρριοι (σημ. Φέριζα), το Λαύριο και ο Μυρρινούς στην περιοχή του όρους Μερέντα, κοντά στο Μαρκόπουλο, oι δήμοι Στειρίας και Πρασιών (σημ. Πόρτο Ράφτη) και οι Λαμπτρές βορειότερα μεταξύ Στειρίας και Βραυρώνας.
Δήμοι των Μεσογείων ήταν: η Δεκέλεια ( σημ. Τατόϊ), ο Αυλώνας, ο Χολαργός, σε τελείως διαφορετική θέση από τη σημερινή, στα δυτικά, η Κηφισιά, η Φλύα (σημ. Χολαργός) , το Άθμονον (σημ. Μαρούσι), η Λευκονόη ενδεχομένως μεταξύ Περιστερίου και Ιλίου, η Εκάλη, ο Σφηττός δυτικά του Κορωπίου , οι Αφίδνες, οι Αχαρνές, η Φυλή, οι Ελευθερές, η Οινόη, η Παιανία και η Παλλήνη.
Οι Ιστορίες πίσω από τα σημερινά ονόματα:
-
Λακιάδαι- Χασέκη- Βοτανικός
Λακιάδαι: Αρχαίος δήμος του άστεως που πήρε το όνομά του από τον ήρωα Λάκιο, το ηρώο του οποίου βρισκόταν στην Ιερά οδό στο ύψος του Κηφισού.
Χασέκη: Ονομασία επί τουρκοκρατίας από το όνομα του βοεοβόδα της Αθήνας Χασέκη.
Βοτανικός: To 1838 ιδρύεται ο Βοτανικός κήπος και δίνει το όνομά του στην ευρύτερη περιοχή.
-
Αλωπεκή-Κατσιπόδι- Δάφνη
Αλωπεκή: Αρχαίος δήμος του άστεως από τον οποίο καταγόταν ο Σωκράτης και ο Αριστείδης ο δίκαιος
Κατσιπόδι: Ήταν η μεσαιωνική ονομασία της περιοχής, από την ομώνυμη οικογένεια που διέθετε κτήματα εκεί ή κατά άλλη εκδοχή από τα ίχνη των κατσικιών που έβοσκαν στην περιοχή
Δάφνη: Από το 1951 ενδεχομένως, λόγω των θάμνων που φυτεύονται ή κατά άλλη εκδοχή από προσωπική επιλογή του τότε δημάρχου Ηλία Πετροπουλέα, που καταγόταν από τη Δάφνη Λακωνίας.
-
Χολαργός- Λιόσια- Ίλιον
Χολαργός: Αρχαίος δήμος των Μεσογείων που ανήκε στην Ακαμαντίδα φυλή και τόπος καταγωγής του Περικλή
Λιόσια: Η ονομασία δόθηκε στην περιοχή- εν μέρει ταυτιζόμενη με τον αρχαίο δήμο- από την αρβανίτικη οικογένεια Λιόσα που κατοικούσε εκεί το 14ο αιώνα. –
Ίλιον: Ο οικισμός και δήμος των Άνω Λιοσίων το 1994 μετονομάζεται σε δήμο Ιλίου
Bonus: Οι προτάσεις της ΗΠΖ για τα αγαπημένα μας μαγαζιά της “γειτονιάς” που έγιναν πλέον κλασικά αθηναϊκά είναι εδώ!
