Τι είναι ο «δημόσιος χώρος», μια φράση που συνιστά καθημερινή έκφραση, αλλά αποτελεί μια έννοια που οι ίδιοι δεν αναρωτιόμαστε περαιτέρω για αυτήν; Σύμφωνα με το βιβλίο «Public Space» του Cambridge University «Ο δημόσιος χώρος είναι η σκηνή όπου εκτυλίσσεται το έργο της δημόσιας ζωής (communal life).

Δρόμοι, πλατείες και πάρκα σε μια πόλη, δίνουν μορφή στο είδος και την εξέλιξη των ανθρώπινων συναναστροφών». Επιπλέον τονίζεται, ότι η χρήση του δημόσιου χώρου και η προσβασιμότητα σε αυτόν είναι δικαίωμα του πολίτη.

Εσείς θεωρείτε ότι όλα τα παραπάνω ανταποκρίνονται στην Αθηναϊκή πραγματικότητα; Νομίζω πως όχι. Και έχουν περάσει ανεπιστρεπτί οι εποχές που μπορούμε να κατηγορήσουμε για αυτό μόνο
την Πολιτεία.

Η Κρατική αδιαφορία

Συνειρμικές σκέψεις από την καθημερινότητα

Οι δημόσιοι χώροι, λοιπόν, είναι μέρη ζωτικής σημασίας και ειδικά μέσα στον αστικό ιστό. Σε αυτούς, ανήκουν όσα μέρη έχουν να κάνουν με τη δημόσια χρήση: πάρκα, πλατείες, πεζοδρόμια, δρόμοι, παιδικές χαρές.

Πόσα από τα παραπάνω υπάρχουν στην Αθήνα και μάλιστα, σε καλή κατάσταση; Γιατί να το κρύψουμε; Αφού, όλοι κυκλοφορούμε και όλοι το βλέπουμε: ελάχιστα.
Η απουσία του πρασίνου είναι τόσο έντονη, που σε λίγο τα παιδιά που γεννιούνται στο Κέντρο της Πόλης δεν θα ξέρουν τι είναι δέντρο. Η’ αν ξέρουν, θα έχουν στο μυαλό τους κάτι μικρές άμοιρες πορτοκαλιές «σφηνωμένες» ανάμεσα σε πεζοδρόμια. Οι χώροι που μπορείς να δει πράσινο είναι ελάχιστοι ή/και κακοδιατηρημένοι, με μεγάλο μερίδιο ευθύνης να ανήκει φυσικά στην Πολιτεία. Ας πάρουμε για παράδειγμα το Πεδίον του Άρεως στο οποίο πολλές φορές έχουμε αναφερθεί: μια ανάσα δροσιάς ακριβώς στο κέντρο της Πόλης και κανένας δημόσιος φορέας δεν αναλαμβάνει επίσημα τη φροντίδα του (ελπίζουμε όμως ότι η κατάσταση μπαίνει σίγα σιγά σε ένα δρόμο).

Το παράδειγμα του Πεδίου του Άρεως με φέρνει σε μία άλλη σκέψη: την ίδια στιγμή που ο δημόσιος χώρος έχει περάσει για το κράτος σε «δευτερη μοίρα», σπέρνεται ο πανικός ότι δεν «μπορείς να κυκλοφορήσεις», καθώς εντός των πάρκων και των πλατειών «ανθίζει η ανομία». Και ας πούμε ότι ισχύει. Τι κάνει το κράτος ώστε ο δημόσιος χώρος να είναι ασφαλής και προσβάσιμος για όλους.

Χμ…προσβάσιμος για όλους. Αλήθεια, είναι; Τα πάρκα και τις πλατείες μπορούν να τα επισκεφθούν ΑΜΕΑ χωρίς συνοδεία; Σίγουρα όχι όλα. Βέβαια, τα πεζοδρόμια (του Κέντρου) έχουν σημεία, ώστε να τα χρησιμοποιούν ΑΜΕΑ (άτομα με προβλήματα όρασης, άτομα σε αναπηρικό καροτσάκι, ηλικιωμένοι με πι κλπ) αλλά είναι τόσο στενά και με τόσες λακούβες, που μάλλον αποτελούν παγίδα θανάτου, όχι μόνο για αυτά τα άτομα, αλλά και για άτομα που μπορεί να μην προσέξουν το βήμα τους.
Και να μην συζητήσουμε για την καθαριότητα όλων αυτών. Ποτέ δεν θα δεις ένα δημόσιο χώρο σε αξιοπρεπή κατάσταση. Γιατί το κράτος λοιπόν αδιαφορεί; Γιατί δεν γίνονται προσπάθειες ώστε μεγάλοι ανεκμετάλλευτοι χώροι να μην γίνονται εμπορικά κέντρα ή parking, τη στιγμή που μπορούν να αξιοποιηθούν ως πάρκα αναψυχής, πλατείες, μια ανάσα δροσιάς ανάμεσα σε τόσο τσιμέντο; Κι ας πούμε ότι «λεφτά δεν υπάρχουν». Τα ήδη υπάρχοντα, γιατί δεν διατηρούνται όπως πρέπει; Μήπως το κράτος έχει ξεχάσει να μας προσφέρει την ποιότητα ζωής που έχουμε ανάγκη; Η μήπως η έννοια «ποιότητα ζωής» έχει διαφορετική εξήγηση για τον καθένα; Και αυτή η σκέψη, με κάνει να καταλήξω σε άλλο ένα ερώτημα. Και καλά, το κράτος αδιαφορεί. Εμείς, που είμαστε;

Απουσία του μέσου Έλληνα

Σιγά σιγά, η χρήση του δημόσιου χώρου από τους πολίτες έχει περάσει σε δεύτερη μοίρα.

Το να κάνει κάποιος μια βόλτα σε ένα πάρκο ή να «αράξει» στο παγκάκι μιας πλατείας δεν θεωρείται… μόδα! Και δεν είναι μόνο αυτό.

Με μια μικρή παρατήρηση της καθημερινότητας, μπορούμε να συμπεράνουμε πόσο έχει αλλοτριωθεί η έννοια του δημόσιου χώρου και ο ίδιος ο δημόσιος χώρος. Και αυτό δεν αποτελεί μόνο κρατική ευθύνη, αλλά και ατομική. Ας μην ξεχνάμε ότι οι συλλογικότητες αποτελούνται από μεμονωμένα άτομα. Άρα, τα άτομα αυτά πρέπει να έχουν συνείδηση και κουλτούρα, που θα μεταφέρουν εντός της συλλογικότητας, ώστε αυτή να λειτουργήσει. Έτσι, λειτουργούν και οι κοινωνίες. Για παράδειγμα, η συνεχής χρήση του αυτοκινήτου έχει κάνει τον κόσμο να μην περπατάει. Την ίδια στιγμή, τα μέρη που μπορούμε να παρκάρουμε το αμάξι είναι περιορισμένα, εμείς επιμένουμε να χρησιμοποιούμε το αυτοκίνητο και έτσι, τα πεζοδρόμια έχουν γίνει περισσότερο “parking” παρά μέρος για να περπατάει ο πεζός (όπως δηλώνει και το όνομά τους!). Όσοι πηγαίνουν σε πλατείες, σε πάρκα ή περπατούν στα πεζοδρόμια, δεν τα φροντίζουν. Σκουπίδια βλέπεις παντού. Παντού. Και ας πούμε ότι η πολιτεία δεν έχει μεριμνήσει για κάδους, προσωπικό καθαριότητας κ.ο.κ. Εμείς μπορούμε πάντα να κρατήσουμε σκουπίδια στην τσάντα μας ή σε μια σακούλα. Το ίδιο πρέπει να συμβαίνει όταν βγάζουμε βόλτα το σκύλο μας. Όταν πετάμε τα σκουπίδια μας, καλό είναι να τα πετάμε εντός του κάδου. Κι αν δεν μπορούμε να τα σηκώσουμε, πάντα μπορούμε να ζητήσουμε τη βοήθεια ενός περαστικού.
Σε ένα συνολικό κλίμα αδιαφορίας, αποξένωσης και εσωστρέφειας, λογικό και επόμενο είναι να επηρεάζουμε και τον περιβάλλοντα χώρο μας. Λύσεις υπάρχουν. Και ας πούμε ότι εμείς προσωπικά δεν χρησιμοποιούμε τους δημόσιους χώρους. «Τυχαίνει» καμιά φορά. Δεν πρέπει να σεβαστούμε τον διπλανό μας που τον χρησιμοποιεί; Μια ζωή θυμάμαι τη μαμά μου να λέει: «Η ελευθερία μας τελειώνει εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου»

Βανδαλισμός

Βανδαλισμός είναι η συστηματική μερική ή ολική καταστροφή έργων τέχνης και πολιτισμού. Στις μέρες μας, ο όρος βανδαλισμός έχει λάβει μια ευρύτερη διάσταση, μη περιοριζόμενος στην καταστροφή έργων τέχνης, αλλά στην καταστροφή γενικότερα ιδιωτικής ή δημόσιας περιουσίας. Και από αυτό πάσχουμε και στην Αθήνα και στα περίχωρα. Να εξηγηθώ: τα graffiti ως τέχνη μου αρέσουν και μάλιστα πολύ. Κάποια που υπάρχουν στην Αθήνα (π.χ. στον τοίχο μιας πολυκατοικίας που βλέπεις ανεβαίνοντας την Πειραιώς προς την Ομόνοια με δύο χαρακτηριστικά χέρια) είναι έργα τέχνης. Το να «μουτζουρώνεις» όμως ό,τι υπάρχει και δεν υπάρχει, κάπου ενοχλεί. Σε πλατείες βλέπεις φρεσκοβαμμένα παγκάκια και μετά από λίγες μέρες, τσουπ, ξεπηδάει και κάτι: Α+Α=L.F.E., υπογραφές, «άσεμνα σχέδια» κλπ κλπ. Και να ήταν μόνο αυτό, έχει καλώς. Αλλά μικρά έργα τέχνης, συνήθως γλυπτά, που βρίσκονται σε πλατείες ή σε πάρκα, καταστρέφονται. Είτε με μια μουτζούρα, είτε με αφαίρεση κομματιών. Σύνηθες φαινόμενο και όσοι το κάνουν δεν αναρωτιούνται αν ενοχλεί τους άλλους. Όπως επίσης δεν σκέφτονται ότι για να φτιαχτούν αυτά, έχουμε εμμέσως πληρώσει κι εμείς οι ίδιοι (δημοτικά τέλη, φόροι κλπ κλπ).

Επεκτατισμός των καταστημάτων

Άλλο ένα αποτέλεσμα της γενικότερης μεταστροφής του τρόπου ζωής προς τους φρενήρεις ρυθμούς, τον ατομικισμό, την κυριαρχία του καταναλωτισμού, το «απρόσωπο» και το κυνήγι μιας οικονομικής ευμάρειας, είναι η δημιουργία όλο και περισσότερων εμπορικών κέντρων. Εδώ, να τονίσουμε ότι τα διάφορα Mall, δεν είναι δημόσιος χώρος, αφού ανήκουν στην ιδιοκτήσια κάποιου ιδιώτη.

Όλο και περισσότερος κόσμος επιλέγει για την έξοδό του ή για τα ψώνια του αυτά τα κέντρα. Θα μου πείτε, εεί είναι συγκεντρωμένα όλα: μαγαζιά, φαγητό, σινεμά, μέχρι και λούνα παρκ. Αξίζουν αυτά για να θυσιάσουμε τον καθαρό αέρα; Το σόι shopping therapy θα κάνουμε αν δεν περπατήσουμε την Πατησίων, την Αιόλου, την Ερμού 48 φορές πάνω κάτω; Να μην συζητήσουμε ότι σε αυτούς τους δρόμους, οι τιμές έχουν πέσει κατά πολύ και ούτε καν συγκρίνονται με αυτές των μαγαζιών στα εμπορικά κέντρα. Βεβαια, δεν φταίμε μόνο εμείς που τα επιλέγουμε. Αλλά και το ίδιο το κράτος –λόγω έλλειψης πόρων και διάθεσης να ασχοληθεί- «κενούς» χώρους τους δίνει ώστε να φτιαχτούν τέτοια κτίρια. Τόσο δύσκολο είναι μια μεγάλη έκταση να φυτευθεί και να δώσει λίγο πράσινο χρώμα στο γκρίζο του τσιμέντου; Δεν ξέρω να σας πω…
Όμως αυτή η «επέκταση» των καταστημάτων δεν αφορά φυσικά μόνο τα εμπορικά κέντρα. Αφορά και ένα άλλο εξίσου σοβαρό θέμα: Πόσες φορές έχουμε κάνει «σλάλομ» για να συνεχίσουμε την πορεία μας στο πεζοδρόμιο, γιατί ένα σκαμπό/καρεκλάκι/τραπεζάκι μας έχει κόψει το δρόμο; Καταλάβατε πολύ καλά τι θέλω να πω. Μικρά ή και μεγάλα μαγαζιά με καφέ, φαγητό ή ποτό βγάζουν τα τραπεζάκια τους και τις μπάρες τους στα πεζοδρόμια για να απλωθεί ο κόσμος. Έχουν πάρει ειδική άδεια από το Δήμο; Τις περισσότερες φορές όχι. Γιατί ο Δήμος δίνει την άδεια επέκτασης ενός ιδιωτικού χώρου στον δημόσιο, μόνο εάν το επιτρέπουν οι συνθήκες. Και οι συνθήκες στην Αθήνα συνήθως δεν το επιτρέπουν. Υπάρχουν κάποιοι που έχουν πάρει άδεια και πληρώνουν αδρά για να τη διατηρήσουν. Οι άλλοι που γιατί το κάνουν παράνομα; Δεν είναι άδικο για τους μεν όταν κάνουν κατάχρηση οι δε; Και ας πούμε ότι αυτό δεν μας αφορά. Μας αφορά όμως να περπατήσουμε, να κάνουμε τη βόλτα μας, να μπορέσουμε να περάσουμε με ένα αναπηρικό καροτσάκι χωρίς να κινδυνεύσουμε από τα αυτοκίνητα.

Η Κουλτούρα της κοινότητας

Η διαφοροποίηση του τρόπου ζωής μας μέσα στα χρόνια είναι έντονη. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, αυτό που επικρατεί στη σύγχρονη ζωή είναι η… μοναξιά. Συνειδητή ή ασυνείδητη, δεν έχει σημασία. Σημασία έχει ότι τώρα πια δεν ξέρουμε τον γείτονά μας.

Δεν υπάρχει πια η κουλτούρα της κοινότητας. Και αυτό έχει αντίκτυπο και στο δημόσιο χώρο, με αποτέλεσμα να μην αντιλαμβανόμαστε τη σημασία του, την ανάγκη διατήρησής του και επανάκτησής του.
Οι δημόσιοι χώροι καλύπτουν, σύμφωνα με μελετητές, σημαντικές ανθρώπινες και κοινωνικές ανάγκες: χαλάρωση, άμεση και έμμεση ένταξη στο κοινωνικό περιβάλλον (παρατηρώντας το παθητικά ή κάνωντας ενεργητική ανθρώπινη διάδραση), «εξερεύνηση» του καινούργιου, εξερεύνηση του Άλλου, στοιχεία σύμφυτα με την ανθρώπινη φύση. Παράλληλα, μπορεί να αποτελέσει μέρος ξεχωριστών δραστηριοτήτων είτε αθλητικών είτε κοινωνιών κ.ο.κ.
Ο δημόσιος χώρος ήταν και μπορεί να ξαναγίνει ένα θέατρο άτυπων και τυχαίων συναντήσεων ή τυπικών και οργανωμένων. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι συναθροίσεις σε δημόσιους χώρους έδωσαν έναυσμα για την εξέλιξη της ιστορίας πόλεων και χωρών. Εντός Αθήνας; Η πλατεία Συντάγματος, η πλατεία Ομονοίας, η πλατεία Καυθμώνος. Είναι πλέον χώροι συλλογικής μνήμης. Δεν ήταν τόσο κακή αυτή η κουλτούρα της κοινότητας. Είναι ωραίο να υπολογίζουμε και να στηριζόμαστε στον διπλανό μας. Κι αυτό, θα δώσει κι ένα έναυσμα για την επανάκτησή του.
Ας μην τον αφήνουμε «έρμαιο» σε μια εποχή εσωστρέφειας. Ας χρησιμοποιήσουμε πάλι τις παιδικές χαρές για τα παιδιά μας ή για ρομαντικά βραδινά ραντεβού, ας πάμε στο παγκάκι της πλατείας για να «χαθούμε» ανάμεσα στον κόσμο που περνάει. Ας πάμε στα πάρκα να αφήσουμε πίσω τη βουή της Πόλης, τη στιγμή που θα βρισκόμαστε εντός της, αναπόσπαστο κομμάτι της. Και να τον διατηρήσουμε για τους επόμενους «χρήστες».
Όπως είπαμε, ο δημόσιος χώρος είναι η «εικόνα» μιας χώρας. Η χώρα μας και η Αθήνα μας είναι ωραίες. Κυρίως, όμως, όμορφες είναι οι ψυχές μας. Ας το δείξουμε. Οι πρωινοί εργαζόμενοι και το φοιτηταριό του καφέ και του ταβλιού υποχωρεί.