Είναι ένα από διασημότερα τοπόσημα της Αθήνας και συνήθης τόπος διοργάνωσης πολιτικών και κοινωνικών εκδηλώσεων και δράσεων. Όμως, η Αθηναϊκή Τριλογία στη λεωφόρο Πανεπιστημίου έχει γίνει, κατά καιρούς, και πεδίο μερικών από τα πλέον ταραχώδη γεγονότα στην ιστορία της πόλης και του νεοελληνικού κράτους.
Αν η λεωφόρος Πανεπιστημίου (σχεδιασμένη το 1859 ως βουλεβάρτο) είναι από τους ομορφότερους δρόμους του ευρωπαϊκού νότου, η φημισμένη Αθηναϊκή Τριλογία (η Ακαδημία σε σχέδια Θεόφιλου Χάνσεν ανεγερμένη στο διάστημα 1859-1885, το Πανεπιστήμιο κατασκευασμένο την περίοδο 1839-1864 σε σχέδια Χριστιανού Χάνσεν και η Εθνική Βιβλιοθήκη του Θ. Χάνσεν κτισμένη από το 1888 έως το 1902) αποτελεί αδιαμφισβήτητα «το τριάστερον αρχιτεκτονικόν στέμμα της ημετέρας πόλεως» (Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς, Οδηγός Αθηνών, 1900).
Εντούτοις, ο χώρος μπροστά στα κτήρια αυτά (η κορύφωση του αθηναϊκού νεοκλασικισμού) μετατράπηκε πολλές φορές σε ακραιφνή τόπο βίας. Τα σχετικά γεγονότα είναι απειράριθμα, εδώ υπενθυμίζονται μόνον κάποια από τα χαρακτηριστικότερα.
Στα τέλη του 1896, η ελληνική κοινωνία και το πολιτικό σύστημα συγκλονίστηκαν από μια φοιτητική εξέγερση, που αρχικά πυροδοτήθηκε από την αντιπαράθεση των τελειόφοιτων της Ιατρικής Σχολής με τον καθηγητή Ιούλιο Γαλβάνη («Γαλβανικά» ή «Πανεπιστημιακά»). Τα γεγονότα ξεκίνησαν στα μέσα Δεκεμβρίου, αλλά πήραν μεγάλη έκταση στις αρχές του 1897. Στις 9 Ιανουαρίου, ο Γαλβάνης αποδοκιμάστηκε ζωηρά από ομάδα φοιτητών την ώρα που προσερχόταν για μάθημα στο Πολιτικό Νοσοκομείο (σημερινό Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων), γεγονός που οδήγησε σε επέμβαση της αστυνομίας. Τα επεισόδια επεκτάθηκαν στην οδό Σόλωνος και στα Προπύλαια, με αποτέλεσμα τον σοβαρό τραυματισμό ενός αστυνομικού από σφαίρα και ενός φοιτητή από ξίφος. Η εξέλιξη αυτή, σε συνδυασμό με την απόφαση της συγκλήτου να κλείσει την Ιατρική Σχολή, οδήγησε 150 οπλισμένους φοιτητές από διάφορες σχολές στην απόφαση να καταλάβουν το Πανεπιστήμιο, με κεντρικό αίτημα την απόλυση του Γαλβάνη. Ήταν η πρώτη κατάληψη πανεπιστημιακού ιδρύματος στη νεότερη Ελλάδα.
Τις επόμενες ημέρες και μετά από συνεχείς συγκρούσεις φοιτητών και αστυνομίας (με έναν διαδηλωτή νεκρό), η περιοχή γύρω από το Πανεπιστήμιο θύμιζε εμπόλεμη ζώνη, με ολόκληρη τη φρουρά της πόλης να βρίσκεται σε επιφυλακή. Τελικά, το πρωί της 18ης Ιανουαρίου και μετά από παρέμβαση καθηγητών, του μητροπολίτη Προκόπιου και του φρούραρχου Αθηνών, οι φοιτητές εγκατέλειψαν το κτήριο, αφού η κυβέρνηση Δηλιγιάννη δεσμεύτηκε για την απόλυση του Γαλβάνη και την αμνήστευση των συμμετεχόντων.
Το κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών και η οδός Κοραή κατά τη διάρκεια της Κατοχής.
Το ίδιο σημείο, σήμερα.
Σχεδόν μισό αιώνα αργότερα, στις 22 Ιουλίου 1943, σημειώθηκαν τα πλέον αιματηρά γεγονότα στην περιοχή, κατά τη διάρκεια μεγάλης αντικατοχικής διαδήλωσης. Την ημέρα εκείνη είχε προκηρυχτεί γενική απεργία εναντίον της επέκτασης της βουλγαρικής κατοχής «εις την περιοχήν ανατολικώς του ποταμού Αξιού, πλην της πόλεως Θεσσαλονίκης» (από τη σχετική γερμανική ανακοίνωση της 14ης Ιουλίου 1943). Ο σχεδιασμός των γερμανικών δυνάμεων κατοχής προκάλεσε τη γενική αντίδραση μεγάλης μερίδας του ελληνικού λαού και το πρωί της 22ας Ιουλίου περισσότεροι από 150.000 άνθρωποι (άλλες πηγές ανεβάζουν τον αριθμό στις 400.000), υπό την καθοδήγηση του ΕΑΜ, συγκεντρώθηκαν στην οδό Πανεπιστημίου, μπροστά στα Προπύλαια. Αποδείχθηκε η μαζικότερη αντιστασιακή διαδήλωση.
Όταν οι συγκεντρωμένοι επιδίωξαν να προχωρήσουν προς τη βουλγαρική πρεσβεία (περιοχή Ρηγίλλης), γερμανικές και ιταλικές δυνάμεις, με τη συνεπικουρία αρμάτων μάχης και ελληνικών σωμάτων ασφαλείας, άνοιξαν πυρ, με αποτέλεσμα τον θάνατο 30 διαδηλωτών και τον τραυματισμό περίπου 200. Μάλιστα, στη συμβολή των οδών Πανεπιστημίου και Ομήρου, σκοτώθηκαν τρία μέλη της ΕΠΟΝ, γεγονός το οποίο μνημονεύεται σε αφιερωματική πλάκα που είναι σήμερα εντοιχισμένη στο κτήριο της Τράπεζας της Ελλάδος.
Σημειώνεται, πάντως, πως εξαιτίας της λαϊκής αντίδρασης, η γερμανική διοίκηση αναγκάστηκε τελικά να αναστείλει την εφαρμογή της απόφασής της.
Σε αυτά τα δύο συμβάντα, μπορούν να αθροιστούν ορισμένες ακόμη ενδεικτικές περιπτώσεις: οι αιματηρές συγκρούσεις κατά τη διάρκεια των «Ευαγγελικών» (1901, με αφορμή τη δημοσίευση των Ευαγγελίων στη δημοτική γλώσσα) και των «Ορεστειακών» (1903, εξαιτίας της μετάφρασης στη δημοτική της «Ορέστειας» του Αισχύλου), η εισβολή του βρετανικού τανκ στα γραφεία του ΕΑΜ στην παρακείμενη οδό Κοραή κατά τη διάρκεια των «Δεκεμβριανών» (1944, η σκηνή έχει αποτυπωθεί σε κινηματογραφικά πλάνα της εποχής), οι σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ διαδηλωτών και αστυνομίας τη δεκαετία του ’50 για το Κυπριακό (με νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες), τα γεγονότα των «Ιουλιανών» (Καλοκαίρι 1965) και της Νομικής (περίοδος δικτατορίας, Φεβρουάριος 1973) και πολλά ανάλογα περιστατικά από τη μεταπολίτευση έως τις μέρες μας.
Κοντολογίς, δίπλα στον συμβολισμό των «ναών της μάθησης», βοούν η βία και ο θάνατος.
*Παράφραση του τίτλου της ινδικής
ταινίας «Γη ποτισμένη με ιδρώτα»
(Mother India) του Μεχμπούμπ Καν (1957).
Ο Γιάννης Ράγκος (1966) είναι ανεξάρτητος (freelance) δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίες εκδόσεις του: το αστυνομικό μυθιστόρημα Μυρίζει αίμα (Καστανιώτης, 2019) και το κόμικ Ληστές (Polaris, 2020) σε σενάριο δικό του και σχέδια Γιώργου Γούση.
