Γυναίκες κρατούμενες, αναλφάβητες, που στερούνται το θεμελιώδες δικαίωμα στην εκπαίδευση και η αναιτιολόγητη αδράνεια του κράτους.

Φυλακές χωρίς εκπαιδευτικές δομές, με συνωστισμό και ελλείμματα στις υπηρεσίες υγείας.

Δεν είναι ήδη αρκετή η στέρηση της ελευθερίας;

Μια συζήτηση με την Πέπη Ορφανάκη.

Σύντομη γνωριμία:

Η Πέπη Ορφανάκη είναι Συντονίστρια – Σύμβουλος Εκπαίδευσης Κρατουμένων στο Κατάστημα Κράτησης Κορυδαλλού και μεταδιδακτορική ερευνήτρια του ΠΑΔΑ, με πολυετή εμπειρία στη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση. Τα επιστημονικά της ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στην εκπαίδευση ενηλίκων ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού (κρατούμενοι / ες, πρόσφυγες, τοξικοεξαρτημένοι), στην ποιοτική έρευνα και στα ανθρώπινα δικαιώματα.

Ο Νόμος 4521/2018 προβλέπει ότι «σε κάθε κατάστημα κράτησης ιδρύονται σχολικές μονάδες πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Δημοτικό Σχολείο, Γυμνάσιο ή Σ.Δ.Ε., ΓΕ.Λ., ΕΠΑ.Λ.), Δημόσια Ινστιτούτα Επαγγελματικής Κατάρτισης (Δ.Ι.Ε.Κ.), Δ.Ι.Ε.Κ. ενηλίκων αποφοίτων υποχρεωτικής εκπαίδευσης ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων και Τμήματα εκμάθησης της Ελληνικής Γλώσσας». Σε τι στάδιο βρίσκεται η δημιουργία σχολείων εντός των φυλακών της χώρας, σήμερα, δυο χρόνια μετά την ψήφιση του συγκεκριμένου Νόμου;

Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αρκετά βήματα σχετικά με τη θεσμική κατοχύρωση του δικαιώματος των κρατουμένων στην εκπαίδευση. Ωστόσο δεν επιχειρήθηκε ένα ποιοτικό άλμα τέτοιο, ώστε να μπορούμε σήμερα να ισχυριστούμε ότι όλοι οι κρατούμενοι και όλες οι κρατούμενες έχουν, εφόσον το επιθυμούν, πρόσβαση στην εκπαίδευση κατά τη διάρκεια της φυλάκισής τους.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Ν.4521/2018. Στο νόμο αυτό αναγνωρίζεται η σημασία του δικαιώματος των κρατουμένων στην εκπαίδευση, στο βαθμό που ιδρύει εκπαιδευτικές δομές σ’ όλα τα καταστήματα κράτησης. Ωστόσο σήμερα, 2 χρόνια μετά τη ψήφιση του νόμου, καμία νέα εκπαιδευτική δομή δεν έχει δημιουργηθεί. Δηλαδή, ενώ ο Ν.4521 ιδρύει τις εκπαιδευτικές δομές πρέπει για να ολοκληρωθεί η διαδικασία, να υπογραφεί Κοινή Υπουργική Απόφαση των δύο υπουργείων όπου θα καθορίζει τη λειτουργία και το χώρο των εκπαιδευτικών δομών.

Στο πλαίσιο αυτό, και παρά τις εισηγήσεις των Συντονιστών Συμβούλων Εκπαίδευσης, βρισκόμαστε εκεί που ήμασταν και πριν τη ψήφιση του Νόμου. Δηλαδή, στο σύνολο των 33 καταστημάτων κράτησης σήμερα υπάρχουν 12 ΣΔΕ (Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας), 3 ΙΕΚ και 12 δομές τυπικής εκπαίδευσης (δημοτικά και γυμνάσια με λυκειακές τάξεις). Αυτές οι δομές μπορούν να συνυπάρχουν σε ένα κατάστημα κράτησης. Έτσι, υπάρχουν πολλά καταστήματα κράτησης που δεν έχουν καθόλου εκπαιδευτικές δομές. Ένα από αυτά είναι και οι γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού.

Τοποθετηθήκατε το 2018, με την ιδιότητα της Συμβούλου και Συντονίστριας Εκπαίδευσης, στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού. Πρόκειται για μια θέση στην οποία αντιστοιχούν καθήκοντα διεύθυνσης όλων των σχολικών μονάδων που λειτουργούν εντός των καταστημάτων κράτησης. Τι διαπιστώσεις και εισηγήσεις κάνατε κατά τη διάρκεια της θητείας σας;

Στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού (δηλαδή το Κατάστημα Κράτησης Κορυδαλλού ΙΙ) προχώρησα σε διερεύνηση των εκπαιδευτικών αναγκών των κρατουμένων και διαπίστωσα ότι υπήρχε μεγάλο ποσοστό αναλφαβητισμού των γυναικών φυλακισμένων συγκριτικά με το συνολικό πληθυσμό.

Δηλαδή, από τις 136 γυναίκες που υπήρχαν την περίοδο εκείνη στο Κατάστημα οι 78, δεν είχαν ολοκληρώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση. Επίσης, η πλειοψηφία των γυναικών ήταν αλλοδαπές. Για το λόγο αυτό πρότεινα τη δημιουργία Δημοτικού Σχολείου, ενός Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας και ενός Τμήματος Εκμάθησης Ελληνικών.

Φαντάζομαι ότι τα δεδομένα όσον αφορά στον αριθμό των γυναικών και τις εκπαιδευτικές ανάγκες, δεν θα έχουν αλλάξει και πολύ τη στιγμή που μιλάμε.

Ποια είναι τα εμπόδια που συναντήσατε (και εξακολουθούν να υπάρχουν) ως προς τη δημιουργία σχολικών μονάδων στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού; Μπορείτε να μας δώσετε συγκεκριμένα παραδείγματα;

Το κυριότερο εμπόδιο ήταν η εύρεση χώρου για τη λειτουργία του σχολείου, ο οποίος θα ήταν αποδεκτός τόσο από τη Διοίκηση του Καταστήματος όσο και από τα αρμόδια Υπουργεία. Είναι γεγονός ότι ο χώρος είναι ένας αντικειμενικός παράγοντας που περιορίζει τις επιλογές. Ωστόσο, υπάρχει και ένα ζήτημα προτεραιοτήτων.

Θέλω να πω, έχει σημασία να δούμε κατά πόσο έχει προτεραιότητα η εκπαίδευση των κρατουμένων ή όχι, σε σχέση με άλλα ζητήματα όπως η τάξη και η ασφάλεια ή η οργάνωση εθελοντικών δράσεων ή ψυχαγωγικών εκδηλώσεων. Έτσι, προτάθηκαν εκ μέρους μου, χώροι για τη δημιουργία εκπαιδευτικής δομής οι οποίοι όμως δεν έγιναν αποδεκτοί, είτε γιατί θεωρήθηκαν ότι δεν τηρούσαν τις προϋποθέσεις ασφάλειας (διαπίστωση που δεν έγινε μετά από κάποια έκθεση εμπειρογνωμόνων) είτε γιατί είχαν διατεθεί για δράσεις άλλου τύπου, όπως αγγειοπλαστική ή άλλων εκδηλώσεων.

Μάλιστα λίγο πριν την καραντίνα, είχε βγει δημοσίευμα στον Τύπο για τη δημιουργία κομμωτηρίου στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού. Δε γνωρίζω αν έγινε αυτό τελικά!

Γιατί η σημερινή κυβέρνηση δεν κινεί τις διαδικασίες για τη δημιουργία σχολείων μέσα στα καταστήματα κράτησης και στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού, συγκεκριμένα; Θα μπορούσε να μεσολαβήσει ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Εκπαίδευσης στις Φυλακές (European Prison Education Association – EPEA);

Η κυβέρνηση, όπως η κάθε κυβέρνηση, έχει την εκτελεστική εξουσία και σε μια ευνομούμενη πολιτεία είναι αρμόδια για την ορθή εφαρμογή των νόμων. Πραγματικά έχω και εγώ αυτήν την απορία! Γιατί η σημερινή κυβέρνηση δεν προχωρά στη δημιουργία σχολείων στις φυλακές, εφόσον μάλιστα έχει δηλώσει πολλές φορές ότι θα υποστηρίξει την εκπαίδευση στις φυλακές; Ο EPEA θα μπορούσε να μεσολαβήσει, όπως έχουν παρέμβει σωματεία εκπαιδευτικών, μερίδα του Τύπου, έχουν γίνει ερωτήσεις στη Βουλή κτλ.

Νομίζω όμως, ότι το θέμα δεν είναι ότι θα πρέπει να μεσολαβεί κάποιος για την εφαρμογή του νόμου, αλλά να εφαρμόζεται, όπως πρέπει να γίνεται σ’ ένα κράτος δικαίου.

Ποιο το κόστος για τις κρατούμενες και τους κρατούμενους που στερούνται την εκπαίδευση; Γίνεται καταπάτηση των δικαιωμάτων τους, και δεν είναι η μόνη, σωστά;

Το δικαίωμα των κρατουμένων στην εκπαίδευση είναι κατοχυρωμένο από το Σύνταγμα, το Σωφρονιστικό Κώδικα, των Εσωτερικό Κανονισμό των Καταστημάτων, το Ν. 4521 αλλά και μια σειρά νόμων σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Οπότε ναι, μιλάμε για παραβίαση των δικαιωμάτων των κρατουμένων, παραβίαση που συναντάμε και σε πλήθος άλλων δικαιωμάτων τους, όπως στην υγεία, στην ασφάλεια κτλ.

Όσον αφορά στο δικαίωμα στην εκπαίδευση αυτό έχει ένα κόστος για τον κρατούμενο τόσο κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού όσο και κατά την αποφυλάκιση. Κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού οι κρατούμενοι/ες που στερούνται την εκπαίδευση στερούνται τον ευεργετικό υπολογισμό της ποινής, εφόσον η φοίτηση σε εκπαιδευτική δομή συνεπάγεται μείωση της ποινής, στερούνται την απόκτηση τίτλου που μπορεί να τους οδηγήσει είτε σε μετάβαση σε επόμενη βαθμίδα εκπαίδευσης ή κατοχύρωση γνώσεων και επαγγελματικών δικαιωμάτων, στερούνται δημιουργική αξιοποίηση του άπλετου χρόνου της φυλακής, στερούνται την απόκτηση γνώσεων που είναι απαραίτητες για την ίδια την επιβίωση του ανθρώπου.

Ας σκεφτούμε για παράδειγμα τι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας άνθρωπος που δεν ξέρει να διαβάζει και να γράφει στη σημερινή εποχή. Πόσο μάλλον ένας άνθρωπος που έχει να διαχειριστεί ζητήματα που αφορούν στον ποινικό μηχανισμό απονομής της δικαιοσύνης (δικηγόρους, δικαστήρια, πειθαρχικά κτλ.)

Κατά τη γνώμη μου, η μη φοίτηση στο σχολείο αφορά ζητήματα επιβίωσης. Και αυτό το κόστος συνεχίζεται και κατά την αποφυλάκιση. Ας σκεφτούμε μια γυναίκα που αποφυλακίζεται και έχει απολυτήριο γυμνασίου και μια γυναίκα που αποφυλακίζεται και δεν ξέρει να διαβάζει και να γράφει. Φαντάζομαι ότι θα έχουν διαφορετικές πορείες μετά.

Πώς μπορεί να συμβάλλει η εκπαίδευση στην προσωπική εξέλιξη και την κοινωνική επανένταξη των κρατουμένων αλλά και στη μείωση των επιπέδων παραβατικότητας εντός και εκτός των φυλακών;

Δεν υπάρχει επιστημονική έρευνα που να μην καταδεικνύει την αντίστροφη σχέση εκπαίδευσης και υποτροπής. Από την άλλη πλευρά, η φοίτηση σε ένα σχολείο της φυλακής πιστοποιεί γνώσεις σ’ έναν άνθρωπο για τη συνέχιση των σπουδών του σ’ επόμενη βαθμίδα αλλά και στη διεκδίκηση μιας θέσης εργασίας με καλύτερους όρους.

Κατά συνέπεια, η εκπαίδευση στη φυλακή μπορεί όχι μόνο να αντιστρέψει όλες τις αρνητικές συνέπειες του εγκλεισμού (απόσυρση, ρουτίνα κτλ.) αλλά δίνει και μια προοπτική για το μέλλον. Ταυτόχρονα, η μόρφωση συμβάλει στην προσωπική ανάπτυξη όπως γίνεται μ’ όλους τους ανθρώπους. Θα σας δώσω ένα ακόμα παράδειγμα: σ’ όλα τα θεραπευτικά προγράμματα η εκπαίδευση θεωρείται μέρος της θεραπευτικής διαδικασίας.

Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θεωρώ ότι ο κρατούμενος είναι «ασθενής», είναι όμως ένας άνθρωπος που διαβιεί σ’ ένα παθολογικό και στρεσογόνο περιβάλλον και σε μια «αφύσικη» συνθήκη όπως είναι η στέρηση της ελευθερίας κίνησης. Και μόνον για το λόγο αυτό, είναι απαραίτητο ένα υποστηρικτικό πλαίσιο. Και το σχολείο είναι κάτι που αφορά τον ίδιο τον κρατούμενο και τον υποστηρίζει.

Συνομιλώντας με τις κρατούμενες, διαπιστώσατε ότι προσδοκούν τη δημιουργία σχολείου; Πώς βιώνουν την έλλειψή του;

Δε συνάντησα κρατούμενη που να μην υποδέχθηκε με χαρά την προοπτική δημιουργίας του σχολείου. Αγωνιούσαν για το τι θα γίνει και συχνά εξέφραζαν το παράπονο γιατί να υπάρχει σχολείο για τους άνδρες, και όχι γι’ αυτές.

Εργάζεστε πλέον ως Σύμβουλος και Συντονίστρια Εκπαίδευσης στις ανδρικές φυλακές Κορυδάλλου, όπου λειτουργεί Γυμνάσιο και Δημόσιο Ινστιτούτο Επαγγελματικής Κατάρτισης (Δ.Ι.Ε.Κ.). Τι προβλήματα αντιμετωπίζετε ως προς την εκπαίδευση των κρατουμένων; Τι εισηγήσεις έχετε κάνει;

Τα προβλήματα είναι πολλά και σε καμία περίπτωση δεν έχουν να κάνουν με τους κρατούμενους. Οι κρατούμενοι υποστηρίζουν το σχολείο και το περιφρουρούν. Τα προβλήματα οφείλονται σε παράγοντες που μπορεί να σχετίζονται με την υποστελέχωση του σχολείου από εκπαιδευτικούς μέχρι τους περιορισμούς που θέτει το Κατάστημα στη λειτουργία μιας δομής (π.χ. μεταγωγές μαθητών κτλ.)

Στο Κ.Κ. Κορυδαλλού έχω εισηγηθεί τη δημιουργία ενός μονοθέσιου δημοτικού σχολείου για να καλυφθούν οι ανάγκες των κρατουμένων που δεν έχουν στοιχειώδη εκπαίδευση. Με αυτή την πρόταση είναι σύμφωνη τόσο η Διοίκηση του Καταστήματος όσο και το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη. Το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων όμως δεν έχει απαντήσει ακόμα.

Έργα από το λεύκωμα “Τετράδια Ελευθερίας”, που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του μαθήματος «Σχέδιο – Χρώμα – Σκίτσο» των ειδικοτήτων «Τέχνη Σκίτσου – Εικονογραφίας – Γραφικών» & «Γραφιστική Εντύπου και Ηλεκτρονικών Μέσων», κατά το διδακτικό έτος 2018-19, στο 2ο ΔΙΕΚ Κορυδαλλού (Φυλακών).

Εάν μπορούσατε να απευθυνθείτε, από εδώ, στην Υπουργό Παιδείας και στον Υπουργό Προστασίας του Πολίτη, εάν είχατε την προσοχή τους για λίγα λεπτά, τι θα θέλατε να τους πείτε;

Θα τους έλεγα ότι η εκπαίδευση είναι ύψιστο αγαθό που έχουν δικαίωμα να το απολαμβάνουν όλοι κι όλες, χωρίς αποκλεισμούς.

Τι αντιμετωπίζουν οι κρατούμενες και οι κρατούμενοι στις φυλακές Κορυδαλλού από το ξέσπασμα της πανδημίας μέχρι σήμερα; Ποιες είναι οι υγειονομικές συνθήκες και ποιες ελευθερίες έχουν στερηθεί ακόμα, μέσα σε αυτό το διάστημα;

Η πανδημία είναι μια εξαιρετικά δύσκολη συνθήκη για όλους/ες μας, πόσο μάλλον για τους κρατούμενους. Αυτό συμβαίνει γιατί οι υπηρεσίες υγείας και φροντίδας υπολείπονται στα καταστήματα κράτησης. Έτσι, ο/η κρατούμενος/η διαβιεί σ’ ένα περιβάλλον που δεν μπορεί να του εξασφαλίσει φροντίδα στην περίπτωση της νοσηλείας του. Αυτό έχει ως συνέπεια, στην Ελλάδα οι κρατούμενοι να ζουν μια διπλή καραντίνα. Δεν δέχονται επισκεπτήρια, ούτε αγαθά από τα οικεία τους πρόσωπα ενώ δεν έχουν δικαίωμα μετακίνησης μέσα στη φυλακή στην περίπτωση που εμφανιστεί ένα κρούσμα.

Όλες οι εκπαιδευτικές, ψυχαγωγικές δραστηριότητες και προγράμματα έχουν σταματήσει σε μια λογική διαχείρισης ότι τίποτα δεν πρέπει να εισαχθεί στο Κατάστημα που μπορεί να οδηγήσει στην εκδήλωση κρουσμάτων. Και αυτό σε συνθήκη συνωστισμού, δηλαδή ο αριθμός των κρατουμένων είναι πολύ μεγαλύτερος συγκριτικά με τον αριθμό των θέσεων που υπάρχουν στις φυλακές. Με την έλευση της πανδημίας, πολλά κράτη πάντως, προχώρησαν σε αποσυμφόρηση των φυλακών.

Πώς ονειρεύεστε την εκπαίδευση στα καταστήματα κράτησης; Υπάρχουν «καλά παραδείγματα» στο εξωτερικό;

Η εκπαίδευση στις φυλακές εξαρτάται από τη φιλοσοφία που επικρατεί σε σχέση με το σκοπό της ποινής και της φυλάκισης. Έτσι, σε χώρες για παράδειγμα που υπάρχει ένα τιμωρητικό μοντέλο απόδοσης της δικαιοσύνης, αντίστοιχο είναι και το εκπαιδευτικό.

Σε χώρες που η λήψη αποφάσεων λαμβάνεται με όρους δικαιωμάτων και κοινωνικής πολιτικής (π.χ. η Σουηδία), το μοντέλο εκπαίδευσης στις φυλακές περιστρέφεται γύρω από αυτό. Σε μια άλλη χώρα όπου προέχει η ασφάλεια και η πολιτική της μηδενικής ανοχής, η εκπαίδευση μπορεί να έχει τη μορφή ευκαιρίας ή δώρου ή να έχει πειθαρχικές ιδεολογικές διαστάσεις.

Σε κάθε περίπτωση, πιστεύω ότι η εκπαίδευση αποτελεί ένα δικαίωμα που έχουν όλοι κι όλες ανεξάρτητα από κριτήρια εθνότητας, φύλου, φυλής ή κοινωνικής τάξης. Ονειρεύομαι, λοιπόν, ένα σχολείο όπου θα έρχεται ένας άνθρωπος που θέλει να σπουδάσει, θα κάνει την αίτησή του και οι εκπαιδευτικοί θα του απαντάμε: Αύριο έχεις μάθημα! Θα τα πούμε στην τάξη!