Σε αυτή τη συνέντευξη, μιλήσαμε για την πορεία του, την έννοια της πατρίδας, τη δύναμη της μουσικής αλλά φυσικά και για το νέο του άλμπουμ «Νόημα», που κυκλοφορεί από την Protasis Music.

Από την κοινωνιολογία και τη νομική μέχρι τη μουσική, η πορεία σου συνδυάζει διαφορετικά πεδία. Πώς ξεκίνησε το ταξίδι σου στη μουσική και πώς συνδέεται με την υπόλοιπη διαδρομή σου;

Το μουσικό ταξίδι ήταν πάντα παράλληλο, βαθύ, εσωτερικό και με έντονες «σεισμικές» δονήσεις προς την επιφάνεια της καθημερινής προσωπικής και επαγγελματικής ζωής. Από πολύ μικρός ξεκίνησα το βιολί και στην εφηβεία την κιθάρα (την οποία αγόρασα τότε με ένα τυχερό δωδεκάρι που είχα πετύχει στο ΠΡΟΠΟ). Αλλά η βασική μου έγνοια – με την αθωότητα της ηλικίας – ήταν να καταλάβω πώς λειτουργεί και πώς πάει μπροστά η κοινωνία. Από τα 10 μου και πριν ακόμα πάρουμε τηλεόραση με θυμάμαι να καταναλώνω εφημερίδες και να είμαι πλήρως ενημερωμένος με την τότε πετρελαϊκή κρίση του ’73-75…

Οι βασικές μουσικές επιρροές και το ενδιαφέρον μου ξεκινούσε βέβαια από Χατζιδάκι-Θεοδωράκη-Σαββόπουλο-Ντύλαν-Λέννον-Μούτση. Ωστόσο, ξεκινώντας τις σπουδές μου στην Ιταλία (Νάπολι – Σαλέρνο) στα 1986 ανοίχτηκε εμπρός μου η ιταλική κουλτούρα και μουσική κοσμογονία. Ο Fabrizio De Andre’ και άλλοι τραγουδοποιοί έγιναν η βάση της μίξης fusion στη μουσική μου προς μια πιο δυτικότροπη προσέγγιση με μεγάλη έμφαση στο στίχο που απενεχοποιημένος μου φαινόταν τότε κάτι διαφορετικό και πιο περιεκτικό, εκφραστικό και δυναμικό από αυτό που λέμε ποίηση – και την οποία δεν θεωρούσα ότι μπορούσα να γράψω ικανοποιητικά.

Με τα χρόνια, έγινε αυτή η μουσικο-στιχουργική έκφραση, βασικό εργαλείο δημιουργίας και στήριξης σε κρίσιμες στιγμές του προσωπικοί και συλλογικού βίου. Ωστόσο, παρέμενε πάντα στο περιθώριο ως ένας σταθερός και υπόγειος-υπόκωφος ‘ισοκράτης‘ που προσέφερε μια βάση και έδινε νόημα στη διαδρομή με τις στροφές, τα ξαφνιάσματα, τα ανοίγματα, τις ανηφόρες και κατηφόρες.

Το τραγούδι «Τη ζωή μου εγώ» καταγράφει ίσως την πιο δύσκολή μου στιγμή, στο πολύ άσχημο διαζύγιο από τον πρώτο μου γάμο, από τον οποίο αποκτήσαμε δύο υπέροχες κόρες που υπεραγαπώ και δεν ήθελα να χάσω ή να αποξενωθώ από αυτές. Ήταν και το πρώτο κομμάτι που διάλεξα να ενορχηστρώσουμε με τον καλό μου συνεργάτη, Σέργιο Βούδρη. Τα άλλα ακολούθησαν από «μόνα» τους… ενορχηστρώνοντας τα παλιά μου κομμάτια, έγραψα αρκετά καινούρια, μουσική συνοδεία της πορείας μου πασχίζοντας για τα δικαιώματα του ανθρώπου με διαύγεια, νηφαλιότητα, αλλά και ελπίδα κι εμπιστοσύνη στον άνθρωπο.

Βιοπορίστηκα έτσι, όχι ως μουσικός ή τραγουδοποιός, αλλά ως κοινωνικός επιστήμονας γύρω από σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα, όπως η μετανάστευση και οι διακρίσεις, με ένα ισχυρό εσωτερικό κίνητρο και προσδοκία ότι κάτι μπορεί να καταφέρουμε στην προσπάθεια για μια καλύτερη κοινωνία.

Σήμερα, στα πενήντα-φεύγα, εδώ στη Βιέννη, μετά από τέσσερα παιδιά και δύο γάμους, αυτή η επαγγελματική μου πορεία μου έδωσε μια στοιχειώδη οικονομική ασφάλεια και την ευκαιρία να δουλέψω πάνω στις μουσικές και τα τραγούδια. Μπόρεσα έτσι να τους δώσω νέα πνοή δοκιμάζοντας τη διαχρονία τους και αφήνοντας κάτι πίσω μου.

Ζεις στη Βιέννη, αλλά η Ελλάδα εμφανίζεται έντονα στη μουσική σου. Νιώθεις ότι η απόσταση σου δίνει μια πιο καθαρή ματιά στην έννοια της πατρίδας;

Ζώντας μπρος-πίσω, κοντά – μακριά, για 4 δεκαετίες πλέον, η σχέση μας με την πατρίδα είναι κάπως μπερδεμένη, αλλά και πιο έντονη από ποτέ. Όπως θα έλεγε ένα μακροχρόνιο ζευγάρι, αν μη τι άλλο, καταλαβαινόμαστε πλέον καλά…

Η σχέση με την πατρίδα, όπως κάθε δυνατή και παθιασμένη σχέση, είναι επιρρεπής σε παρεξηγήσεις, παρανοήσεις, εξιδανικεύσεις και απογοητεύσεις. Έτσι, για παράδειγμα, δυσκολευόμουν πάντα να ακούσω ή να ανεχτώ τις εθνικοφροσύνες και σχετικές ελληνοκεντρικές και ελληνορθόδοξες κορώνες περί ανωτερότητας της Ελλάδας, της γλώσσας, της κουζίνας κλπ. Υπερασπίστηκα με πάθος την ένταξη των μεταναστών καθώς άξιζε να φανταστούμε μια νέα ελληνική κοινωνία. Ζώντας στο εξωτερικό, νιώθω συχνά το χάδι της πατρίδας, συναντώντας ακόμα και διπλούς μετανάστες (Πακιστανούς, Αλβανούς, Μπαγκλαντεσιανούς κλπ) που πέρασαν από την Ελλάδα και η γλώσσα και οι κοινές βιωματικές παραστάσεις μας φέρνουν τόσο κοντά. Ένα από τα τραγούδια του δίσκου ‘Νόημα’, το ‘Τρένα της Δύσης – Σιδηρόδρομος’ μιλά για την εμπειρία της μετανάστευσης, της επιστροφής αλλά και για την επίγνωση της οικουμενικότητας της ανθρώπινης περιπέτειας («μες στα βαγόνια Άραβας Καζαντζίδης..») και της μετανάστευσης – προσφυγιάς όπου «συναντιούνται οι γενιές στα σταυροδρόμια». Αυτό το κομμάτι ξεκίνησε να γράφεται κάπου στα τέλη του ’80 όταν συναντούσα στα τρένα της Νότιας Ιταλίας τα ζευγάρια Ελλήνων και Ιταλών γκασταρμπάιτερ που επέστρεφαν συνταξιούχοι από Γερμανία (όπως οι συγγενείς μου μετανάστες στην Αμερική), αλλά και τους νέους μετανάστες από Αφρική και Μαγκρέμπ που ανέβαιναν στα βόρεια..

Το Πατρίδα Ξένη ίσως αποδίδει καλύτερα και πιο συνολικά αυτή την προσωπική αλλά και διαμεσολαβημένη από εμπειρίες άλλων εμιγκρέδων, την αμφίσημη σχέση με την Ελλάδα, λατρείας – απογοήτευσης, εξιδανίκευσης, νοσταλγίας και παραίτησης, τελικά αγάπης που δεν μπορείς να απαρνηθείς.

Ο τίτλος του νέου άλμπουμ σου είναι “Νόημα”. Είναι κάτι που το βρίσκουμε μέσα μας ή κάτι που δημιουργούμε στη διαδρομή της ζωής;

Είναι κάτι που αναζητούμε και οικοδομούμε με κόπο και πάθος… Αλλά κάποτε μπορεί έτσι αναπάντεχα να το αναγνωρίσουμε εντός μας. Να εμφανιστεί εμπρός μας ως επιφώτιση και διαύγεια μπροστά σε ένα ανοιχτό λιβάδι που γιορτάζει μια φωτεινή στιγμή ή μέσα στο θορυβώδες και δυστοπικό τοπίο της καταστροφής, της ‘ήττας’ και της σκληρής ενδοσκόπησης. Αλλά και τότε μπορεί να είναι ένα παρόραμα, ένας αντικατοπτρισμός, μια σπρωξιά μπροστά. Αλλά… που να ξέρω… ακόμα το ψάχνω… Ίσως το ταξίδι το ίδιο να είναι το νόημα. Όπου κι αν οδηγεί η Ιθάκη του καθενός.

Έχοντας ήδη μελοποιήσει την ποίηση του Καβάφη στην Ιθάκη, πόσο σε επηρέασε αυτή η εμπειρία στη μουσική και στιχουργική σου πορεία; Βρήκες κοινά νήματα ανάμεσα στη φιλοσοφία των καβαφικών στίχων και στα δικά σου τραγούδια;

Δεν ξέρω αν αυτή η επαφή επηρέασε με εμφανή τρόπο την ταπεινή στιχουργική μου, περισσότερο ή λιγότερο από άλλες επιρροές. Το σίγουρο είναι ότι με συνόδεψε όταν ένιωσα ότι ήθελα να γράφω μουσική για θέματα, αξίες και κρίσιμες καμπές σε ατομικό αλλά και συλλογικό επίπεδο, αντλώντας από την οικουμενικότητα της ποίησης του Καβάφη και προσπαθώντας να ανέβω πιο ψηλά να κοιτάξω από πιο μακριά, να καταλάβω και να χαράξω διαδρομή.

Η μελοποίηση της ποίησης Καβάφη προέκυψε απροσδόκητα και μη σχεδιασμένα ένα απόγευμα του 1989-1990 στην ακτή του Σαλέρνο (της αρχαίας Ποσειδωνίας). Η μουσική που βγήκε με άφησε μάλλον άναυδο.. με πολύ διαφορετική αισθητική σε σχέση με τις μουσικές και τραγούδια που έγραφα τότε ως έκφραση προσωπικών – ερωτικών κυρίως – εμπειριών.. Οι μουσικές αρμονίες και τα μοτίβα της μελοποίησης Καβάφη, εντελώς αυθόρμητα σχεδόν ουρανοκατέβατα, έμοιαζαν να μην έχουν καμία σχέση με όσα τότε έγραφα. Σαν κάποιο εσωτερικό ρεύμα να είχε κάνει αεροπειρατεία στη μουσική μου έκφραση. Αναγνώρισα έτσι στην ποίηση που ήδη διάβαζα και αγαπούσα, τη δύναμη του ελεύθερου στίχου που μπορεί να μιλάει για καίριες δραματικές και κορυφαίες στιγμές του βίου και της ανθρώπινης κατάστασης, με νηφαλιότητα, διαύγεια και εσωτερικό ρυθμό που αξίζει να προσεγγιστεί μουσικά.

“Του Ανθρώπου η Οικογένεια” – Ένα τραγούδι που αγγίζει την κοινωνία και τις ανθρώπινες σχέσεις. Πώς πιστεύεις ότι η μουσική μπορεί να ενισχύσει τον διάλογο για τα ανθρώπινα δικαιώματα;

Με τη μουσική μου επιζητώ να μιλήσω με νηφάλιο, όχι μελοδραματικό ή κοινότοπο, τρόπο, για τα ερωτήματα, τις απαντήσεις και την ανθρώπινη κατάσταση. Ο χρόνος θα δείξει αν θα καταφέρω κάτι. Στο μεταξύ, αναμφισβήτητα, σημαντικοί Έλληνες και άλλοι παγκόσμιοι συνθέτες και τραγουδοποιοί έχουν ήδη εμποτίσει τη σύγχρονη κουλτούρα και τον διάλογο για τους ανθρώπους, τη ζωή και τα δικαιώματά τους.

Το τραγούδι «Του Ανθρώπου η Οικογένεια» από το δίσκο ‘Νόημα’ αποτελεί μια μουσική απόδοση της σύνδεσης της μουσικής με την επαγγελματική-επιστημονική μου πορεία και προσπάθεια. Γράφτηκε σε μια στιγμή αμφιβολίας και στενοχώριας για το πόσα πράγματα τελικά καταφέραμε ή όχι για την ανθρώπινη κοινωνία και αν υπάρχει ελπίδα για το μέλλον. Θυμάμαι όταν έβγαλα τα πρώτα ακόρντα με την κιθάρα και κάθισα να τα ηχογραφήσω, στη Νότια Κρήτη όπου κάναμε διακοπές με την οικογένεια. Όπως έγραψε η ηχογράφηση μόλις τελείωσα η Μάγια και τα παιδιά μου φώναξαν από το άλλο δωμάτιο “It’s beautiful, daddy!” Έτσι και η κοινωνία και οι ανθρώπινες σχέσεις μπορεί να είναι «μπιουτιφουλ» αν καθίσουμε να ακούσουμε προσεκτικά τη μουσική και τον ήχο του χρόνου, να αφουγκραστούμε το μέλλον να κατανοήσουμε τα διακυβεύματα και να διεκδικήσουμε την πραγμάτωση του δυναμικού μας.

Τρία τραγούδια είναι αφιερωμένα στη σύντροφό σου, Μάγια Ζίλιχ. Η αγάπη είναι το σταθερό στοιχείο που δίνει τελικά το “Νόημα”;

Ο δίσκος μιλά σε περισσότερα τραγούδια για διακριτές ή διαπλεκόμενες εκδοχές της αγάπης. Από το ερωτικό πάθος και την προσμονή της ένωσης (Όσο μπορώ), στη βαθιά σύνδεση και κατανόηση του ζευγαριού που ανταλλάσσει καθημερινά ιδέες, έγνοιες, στοργή, υγρά και στερεά.. και μεγαλώνει παιδιά και προσδοκίες για έναν καλύτερο κόσμο (Γυάλινα-Τα Καλύτερα είναι μπροστά). Από την αγάπη και τη νοσταλγία της πατρίδας στην υπερβατική αγάπη μέσα από την ανυπαρξία του σώματος και την αυθυπαρξία μιας ψυχής, διαγαλαξιακής ταξιδιώτισσας (Everywhere–Nowhere).

Ως κοινωνικός επιστήμονας με δράση στα ανθρώπινα δικαιώματα και παράλληλα ως μουσικός, πώς ισορροπείς ανάμεσα στην ανάλυση και το συναίσθημα; Πιστεύεις ότι η μουσική μπορεί να αποτελέσει εργαλείο κοινωνικής αλλαγής, και αν ναι, πώς το εκφράζεις μέσα από το έργο σου;

Μπορεί η μουσική να οδηγήσει στην κοινωνική αλλαγή; Μπορεί σίγουρα να λειτουργήσει ως καταλύτης, ως διακόπτης, ως έναυσμα και φυτίλι. Το καίριο αυτό ερώτημα σκοντάφτει συχνά στο γεγονός ότι η αλλαγή του κόσμου κάποτε διαρκεί περισσότερο από μια ανθρώπινη ζωή και ως εκ τούτου απαιτεί ένα διαρκές και ασίγαστο πάθος όπως έλεγε ο Constanzo Preve.Και σήμερα ο κόσμος αλλάζει ραγδαία και συχνά όχι στην κατεύθυνση που ελπίζαμε. Αλλά ακριβώς τώρα χρειαζόμαστε περισσότερη διαύγεια, κατανόηση, απόρριψη των βεβαιοτήτων και στερεοτύπων και στήριξη σε αρχές και αξίες.. Σε αυτό το σταυροδρόμι, η μουσική μπορεί «να μας εκπληρώσει ή και να μας σώσει».

Η δική μου ταπεινή τραγουδοποιία ως αυθεντική έκφραση των ανησυχιών και των ελπίδων μου ίσως εμπνεύσει και άλλους, ίσως να ταυτιστούν, ίσως να ακούσουν και να δουν πιο καθαρά τη δική τους εσωτερική φωνή και να ακολουθήσουν συλλογικούς δρόμους προς το ξέφωτο.

Η μουσική σου δεν είναι μόνο προσωπική έκφραση, αλλά και μια πράξη κοινωνικής προσφοράς, καθώς διαθέτεις τα έσοδά της σε οργανισμούς για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Πιστεύεις ότι η τέχνη έχει μια ηθική υποχρέωση να δίνει πίσω στην κοινωνία; 

Η τέχνη προσφέρει ήδη στην κοινωνία χωρίς καμία ηθική υποχρέωση… Από τη μεριά μου, μπορεί εγώ να αποδίδω τα έσοδα με αυτόν τον τρόπο έχοντας ένα μισθό και αξιοπρεπή ζωή, αλλά είναι σημαντικό οι παραγωγοί τέχνης να αναγνωρίζονται και να αμείβονται όπως τους αξίζει για τη συμβολή στον πολιτισμό και την κοινωνία.

Αφενός συχνά τείνουμε να ξεχνούμε ή να παίρνουμε ως δεδομένο ότι ζούμε στη πιο συγκλονιστική, πλούσια, ευημερούσα και σοφότερη στιγμή της ανθρώπινης ιστορίας – παρά τα αβυσσαλέα μίση, τη μισαλλοδοξία, τη βλακεία και τον τρόμο που ακόμα μας ταλαιπωρούν. Και η τέχνη έπαιξε καθοριστικό ρόλο και σημάδεψε ανεξίτηλα την πορεία ως εδώ.

Αλλά και αφετέρου, ότι ο νέος θαυμαστός κόσμος με τις μεγάλες δυνατότητες, τους πλατιούς ορίζοντες και την τεχνολογία (με τα social media, AI και τις ψηφιακές πλατφόρμες), πρέπει να στηριχτεί και να στηρίξει την τέχνη, αντί να την καταπιεί, την αναμασήσει και την αναζητήσει ξανά-μανά απ’ την αρχή όταν υποχωρήσει η σκόνη απ’ τον κοσμοχαλασμό..

Δημοσιεύοντας τη μουσική μου παραγωγή όσα έσοδα τυχόν εισπραχθούν. κατευθύνονται σε δράσεις με απτά αποτελέσματα για την προστασία και την ευημερία των πιο αδύναμων. Εν προκειμένω, αυτή την περίοδο, τα έσοδα πηγαίνουν στα χωριά SOS της Αυστρίας, που φιλοξενούν και δίνουν ένα οικογενειακό πλαίσιο σε παιδιά από όλο τον κόσμο και ιδίως από εμπόλεμες περιοχές, όπως Ουκρανία και Γάζα), επιτρέποντάς τα να αναζητήσουν το δικό τους νόημα σε μια καλύτερη ζωή.

Μετά το “Νόημα”, τι άλλο θα ήθελες να εξερευνήσεις μουσικά;

Στους επόμενους δύο δίσκους που είναι σχεδόν έτοιμοι, αναζητώ τη μουσική έκφραση της ανθρώπινης προσπάθειας σε δύσκολες στιγμές που οδηγεί στην ανάταση, στην υπέρβαση ή τη λύση και το τέλος, έχοντας όμως πρώτα αφήσει το ίχνος μιας ζωής πλήρους.

Περιλαμβάνουν κυρίως τραγούδια σε δικούς μου στίχους, αλλά και τρία ποιήματα Ελλήνων και Βρεττανών ποιητών. Οι δίσκοι αυτοί θα ταξιδέψουν επίσης με τραγούδια για τον έρωτα και την ανύψωση μέσα από την αγάπη, αλλά και για το ναυάγιό της και τον χωρισμό, για τα παιδιά ενός άνισου κόσμου με τις πιο ευάλωτες ζωές, για την απώλεια, τον χαμό και τη διαχείρισή του με νηφαλιότητα αλλά και συντριβή.