Τα τοπωνύμια δεν πρέπει να χάνονται | Πόσα είναι τα Πατήσια τελικά;

Με την απόφαση του 1988 από το Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ, την οποία συνυπέγραψε το Δημοτικό Συμβούλιο Τοπωνυμιών του Δήμου Αθηναίων, έχοντας ασφαλώς τη σύμφωνη γνώμη του ιστορικού τμήματος του Δήμου, που επικυρώθηκε και από το Υπουργείο των Εσωτερικών, διεπράχθη, κατά την ταπεινή μου γνώμη, ένα ιστορικό ατόπημα εις βάρος των Πατησίων.

Συγκεκριμένα, με την απόφαση της διοικητικής διαίρεσης του Δήμου των Αθηναίων σε επτά δημοτικές κοινότητες, το τοπωνύμιο «Πατήσια» περιορίστηκε γεωγραφικά και αποδόθηκε αποκλειστικά στην 5η Δημοτική Κοινότητα, ενώ η 6η Κοινότητα ονομάστηκε «Κυψέλη». Συγκρίνοντας παλαιότερους με νεότερους δημοτικούς χάρτες, βλέπουμε ότι η ονομασία «Πατήσια», που εμφανιζόταν στην περιοχή της οδού των Πατησίων από την πλατεία Κολιάτσου μέχρι την οδό Αγίου Μελετίου, έχει πλέον διαγραφεί. Τελείως διαφορετικές, όμως, είναι οι ιστορικές αναφορές που έχουν ορίσει το τοπωνύμιο «Πατήσια», τις οποίες και παρουσιάζω.

Η πρώτη γραπτή μαρτυρία με αναφορά στην ονομασία «Πατήσια» που έχουμε στη διάθεσή μας είναι από το 1634, στον περιουσιακό κατάλογο του ναού της «Παναγίας του Αγγέλου», ιδιοκτησίας της οικογένειας των Μπενιζέλων ή της οικογένειας του Καρύκη. Αναφορά στα Πατήσια κάνει και ο Λέανδρος Δημ. Καπετανάκης γράφοντας το 1775 στη Βενετία την ακολουθία του μαρτυρίου της Αγίας Φιλοθέης. Εκεί προσδιορίζει τον τόπο όπου μαρτύρησε η Αγία το 1580, «…εις το εν Πατησίοις ειρημένο μαρτύριο». Ο ιερός ναός του Αγίου Ανδρέα στην οδό Λευκωσίας, αναστυλωμένος από τον Αναστάσιο Ορλάνδο το 1937, αποτελεί ανάμνηση του ναού του Αγίου Ανδρέα που προϋπήρχε εκεί το 1571-1583 ως καθολικό της μονής της Αγίας Φιλοθέης, τόπος στον οποίο μαρτύρησε η Αγία. Παράλληλα, αποτελεί και ισχυρό τοπόσημο, που προσδιορίζει τον πρώτο χώρο με την ονομασία «Πατήσια».

Έρχονται όμως και οι γραπτές μαρτυρίες στα «Τοπωνυμικά Παράδοξα» από τον Δημήτριο Γρ. Καμπούρογλου, του οποίου οι πρόγονοι διατηρούσαν για πολλά χρόνια εξοχική κατοικία στην περιοχή, και μας πληροφορεί ότι: «Τα Πατήσια άλλοτε ήρχιζαν από του Λεβίδου (οικία πλησίον της Αγίου Μελετίου) και προχωρούντα ολίγον πέραν του κήπου των παλαιών ζυθοπωλείων Φίσερ και Κλάϊν, ήδη κλινικής, έκαμπτον δια των στενών και επροχώρουν τον ανήφορον μέχρι των Στερνών και του κτήματος Γάσπαρη». Ως «Κάτω Πατήσια» ορίζεται η περιοχή του κτήματος του Καλλιγά και ως «Επάνω Πατήσια» ορίζεται η απέναντι πλευρά της οδού των Πατησίων μέχρι και το κτήμα του Γάσπαρη.

Στο σχεδιάγραμμα της νέας οδού των Πατησίων, όπως εμφανίζεται στο βιβλίο «Οι πρώτοι Χάρτες της πόλεως των Αθηνών» που επιμελείται ο Εμμανουήλ Κορρές, τα όρια του οικισμού των Πατησίων ορίζονται από την σημερινή οδό Θήρας έως την οδό Ανάφης. Τα σημερινά εννοούμενα Πατήσια προέκυψαν από τη συνένωση των γειτονιών Καλάμια, Άγιος Λουκάς, Άγιοι Πάντες, του Καπετανάκη, τα Πλακάκια κ.ά.

Κλείνω με αναφορές από αξιόλογους ανθρώπους των γραμμάτων. Το 1909 είχε συγκροτηθεί μία επιτροπεία των τοπωνυμίων της Ελλάδος με πρόεδρο τον Ν. Πολίτη, ιδρυτή της επιστημονικής λαογραφίας στην Ελλάδα. Στην εισηγητική της έκθεση μεταξύ άλλων επισημαίνει: «Διά τον λόγον δε τούτον πάσα οιαδήποτε σοβαρά περί των τοπωνυμίων εργασία πρέπει να εδράζηται επί εμβριθούς επιστημονικής γνώσεως των εν αυταίς ιστορικών στοιχείων. Πάσα δ’ απόπειρα προς μεταβολήν τοπωνυμίας, άνευ επιγνώσεως του ιστορικού λόγου αυτής, ελέγχει ασύγγνωστον επιπολαιότητα». Αλλά και ο Κ. Η. Μπίρη σχολιάζει την ανεπάρκεια αυτή του Δήμου: «Παρακολουθώ με ιδιαίτερον ενδιαφέρον το έργον του Συμβουλίου Τοπωνυμιών και έχω σχηματίσει την γνώμην ότι αιτία του κακού είναι το ότι έχουν σταματήσει εις την εποχήν μας αι τοπωνυμικαί μελέται […], και την θέσιν των έχει καταλάβει η αδιαφορία και η προχειρότης». Τέλος, ιδιαίτερα σημαντική είναι και η επισήμανση του Μανόλη Κορρέ: «Αλλά και ονόματα περιοχών της Αθήνας που άλλαξαν ή λησμονήθηκαν δυσχεραίνουν τους ερευνητές, μάλιστα εκείνους που αγνοούν ή ελάχιστα γνωρίζουν την πόλη του 19ου αιώνος».

1 Πρόκειται για το Λυσσιατρείο.

* Ο Βασίλης Μπακογιάννης είναι κάτοικος των Πατησίων και σύντομα θα εκδοθεί βιβλίο του με θέμα την ιστορία της περιοχής από τις εκδόσεις Κουκίδα.