Στην ιστορία μας υπάρχουν στιγμές που πονούν. Συνήθως για αυτές δεν πολυσυζητάμε. Η σιωπή βολεύει, λειαίνει, αποκοιμίζει.
Η άλλη όψη είναι η δημιουργία κυρίαρχων «αφηγημάτων» και πάντα ένα δυο ακόμα «κόντρα αφηγήματα» για να δικαιολογούνται ρόλοι και στρατοπεδεύσεις. Εδώ οι κραυγές είναι απαραίτητες.
Το 1922, ο Εμφύλιος και η περιπέτεια της Κύπρου είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της «αφηγηματικής» αντίληψης της Ιστορίας. Το δίπολο κραυγή-σιωπή καλά κρατεί.
Η Μικρασιατική Καταστροφή, η συμπίεση-ακρωτηριασμός, δηλαδή του Ελληνισμού στα όρια ενός στενού, δυτικοαναθρεμμένου και μίζερου Ελλαδικού κράτους και όχι το αντίθετο, έχει αποκρυσταλλωθεί στην συλλογική μνήμη. Με εικόνες, τραγούδια, αφηγήματα, συνήθειες, ομάδες, χορούς, πρόσωπα και τόσα πολλά ακόμη.
Διχασμός και προδοσίες, ηρωισμοί και πόθοι, ένα μίγμα που δεν βολεύεται στα προκατασκευασμένα αφηγήματα με τα οποία μεγαλώνουν γενιές και γενιές.
Μέχρι η ιστορική έρευνα να εξυψωθεί πάνω από τα όποια αφηγήματα, εμείς δίνουμε χώρο σε «ψιθύρους»-ψηφιδωτά από ανθρώπους που επιχειρούν να συμβάλλουν στην αντοχή της μνήμης και στον προβληματισμό.
Ευχαριστούμε τον Χρήστο Βοσκόπουλο, τον Δήμαρχο Καισαριανής για τη συνέντευξη που μας παραχώρησε.
Πώς είναι να είναι κανείς Δήμαρχος μιας τέτοιας συνοικίας;
Το να είσαι Δήμαρχος σε μια τέτοια συνοικία περιποιεί τιμή και πρόκληση. Σου εξασφαλίζει ότι θα ζήσεις όλη την γκάμα των συναισθημάτων, από την πλήρη απογοήτευση μέχρι τη δόξα. Κι αυτό γιατί στην ουσία το να έχεις σχέση με αυτή την πόλη σημαίνει ότι έχεις σχέση με την ίδια την ιστορία. Η ιστορία ποτέ δεν σε αφήνει ήσυχο.
Η Καισαριανή είναι ένας τόπος που έχει εγγράψει στο σώμα της την ιστορία του 20ού αιώνα, με μεγάλα γεγονότα να έχουν αποτυπωθεί στο χώρο. Είναι φορέας ιστορικής μνήμης. Αυτό ήταν και το αντικείμενο του Διδακτορικού μου στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, «Ιστορική Μνήμη και Κτισμένο Περιβάλλον – η Καισαριανή, ένα παράδειγμα», το Σκοπευτήριο, η προσφυγιά, με λίγα λόγια η ταυτότητά μας.
Με μια Καταστροφή γεννήθηκε η Καισαριανή. Οι άνθρωποί της λαϊκοί, αλλά με αστική καταγωγή, φορείς πολιτισμού και πραγμάτων, τα οποία ήταν αδιανόητα για την Ελλάδα των αρχών του 20ού αιώνα. Ήρθαν, έχτισαν από την αρχή μια συνοικία, ρίζωσαν, αγωνίστηκαν, μπήκαν στην Εθνική Αντίσταση, έζησαν όλη την ταραχή της εποχής.
Σήμερα, αυτή η πόλη προσπαθεί να επιβιώσει στις νέες συνθήκες. Δυσκολεύεται να διαχειριστεί το παρελθόν της με τρόπο που να της εξασφαλίσει κάτι από το μέλλον της. Όπως είχε πει και ο Churchill για τα Βαλκάνια «παράγουν περισσότερη ιστορία από αυτή που μπορούν να καταναλώσουν».
Δυστυχώς υπολείπεται σε πολλά πράγματα των άλλων συνοικιών. Από επιλογή συγκεκριμένων πολιτικών, έμεινε να κοιτάζει προς τα πίσω, να γραπώνεται από το παρελθόν για να επιβιώσει.
Εμείς προσπαθούμε να κοιτάξουμε το μέλλον θαρραλέα.
Τι αναμνήσεις έχετε από την παιδική σας ηλικία;
Όταν έγραψα την πρώτη μου έκθεση, ως παιδί, με θέμα την πόλη μου, με βοήθησε ο πνευματικός μου δάσκαλος, ο νονός μου. Με βγάζει έξω στο δρόμο, στην κεντρική λεωφόρο και μου λέει: «Έλα να δεις». Ήταν πρωί, ίσα ίσα που χάραζε, ο ήλιος ήταν μπροστά μου και αρχίζει: «Βλέπεις αυτή τη γειτονιά; Κοίταξε να δεις πώς θα ξεκινήσεις την έκθεσή σου: η γειτονιά μας ανηφορίζει σιγά σιγά χωρίς να λαχανιάζει προς το μενεξεδένιο βουνό». Έχω συνεχώς μπροστά μου την εικόνα του ήλιου και το πρώτο φως να ξεπροβάλει από τον Υμηττό. Κάθε μέρα μια καινούργια αρχή!
Αυτό είναι η παιδική μου ηλικία στην Καισαριανή.
Πώς νιώθετε για τις επετείους; Τι γίνεται στα 101 χρόνια;
Οι επέτειοι είναι μια κατασκευή γιατί και ο χρόνος, ο τρόπος με τον οποίο τον χωρίζουμε, είναι αυθαίρετος. Οι επέτειοι είναι μια πρόφαση να μιλήσουμε για κάτι. Όσο μεγαλύτερο είναι αυτό το κάτι, όσο περισσότερος χρόνος έχει περάσει, που σημαίνει ότι θα περιέχει και μια αποτίμηση, τόσο πιο έντονο μπορεί να είναι το επετειακό γεγονός. Η επέτειος είναι μια δράση αποτίμησης, επανελέγχου, αλλά και ένταξης νέων πληροφοριών και προσεγγίσεων στο δημόσιο διάλογο, προκειμένου να παραχθεί κάτι χρήσιμο για τη δεδομένη στιγμή, αλλά και μελλοντικά.
Η επέτειος των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή συμπίπτει με την απαρχή της πόλης μας. Η φετινή επέτειος είναι μια ευκαιρία να μιλήσουμε για την πόλη μας, να μνημονεύσουμε τους προγόνους μας, να θυμηθούμε τις χαμένες πατρίδες, αλλά κυρίως να μιλήσουμε για τη νέα μας πατρίδα.
Επίσης η μνήμη, ως φορέας ιστορίας, συμπυκνώνει τη θύμηση και σου διδάσκει πράγματα για την ταυτότητά σου. Όσο η μνήμη είναι αλώβητη, η ταυτότητά σου παραμένει ισχυρή. Ειδικά σε έκρυθμες εποχές, σε καταστάσεις που η ιστορία είναι ανταριασμένη, το να γνωρίζεις την ταυτότητά σου σε ενδυναμώνει ώστε να αντιμετωπίσεις τα τρέχοντα.
Οι Κινέζοι έλεγαν: «Σου εύχομαι να μη ζήσεις σε ενδιαφέροντες καιρούς», εννοώντας λιμούς, καταποντισμούς, πολέμους κ.λπ. Εμείς ζούμε σε ενδιαφέροντες καιρούς. Οφείλουμε να ξέρουμε ότι είμαστε ένα αποτέλεσμα της ιστορίας, να ξέρουμε γιατί είμαστε εδώ και γιατί είμαστε αυτό που είμαστε.
Τι εκδηλώσεις υλοποιεί ο Δήμος Καισαριανής με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων;
Η προοπτική στο μέλλον είναι που δίνει νόημα στο παρόν και το παρόν παράγεται από το παρελθόν. Είναι μια διαλεκτική αλληλουχία. Οι εκδηλώσεις που επιλέξαμε για την επέτειο των 100 χρόνων βασίζονται σε αυτό το σκεπτικό. Ξεκινήσαμε από την Καταστροφή, διανύσαμε έναν αιώνα, με όλες του τις περιπέτειες, στο επίπεδο των ιδεών και των γεγονότων, και φτάνουμε στο σήμερα όπου παραμένει ζωντανή η ανάγκη για ένα αφήγημα του ποιοι είμαστε. Δηλαδή πάλι γυρνάμε στο ζήτημα της ταυτότητας. Ποιο είναι το αφήγημα αυτής της χώρας στην οποία οι Μικρασιάτες συνέβαλαν τα μάλα, της οποίας άλλαξαν την πορεία; Όχι μόνο πληθυσμιακά, αλλά και πολιτισμικά.
Η σκέψη μου για τις εκδηλώσεις ήταν να ακολουθήσω αυτή την αλληλουχία για να καταλήξω στο μέλλον. Εκδώσαμε ένα βιβλίο μικρών διηγημάτων εμπνευσμένων από φωτογραφίες του Ιστορικού Αρχείου του ΚΕΜΙΠΟ-ΑΣΙ με τίτλο «Κι όμως Θυμάμαι: 100 χρόνια από τον Ξεριζωμό». Ξεσκονίσαμε τις μνήμες, γράφτηκαν κείμενα που συχνά συνδυάζουν τη μυθοπλασία με την ανάμνηση. Πρόκειται για την πρώτη έκδοση στην ιστορία του ΚΕΜΙΠΟ-ΑΣΙ του Δήμου Καισαριανής στα 28 χρόνια της ιστορίας του.
Η αποτίμηση των γεγονότων, η καθαρή ιστοριογραφία, η ιστορική σχέση με τα πράγματα αποτυπώνεται μέσα από το Ανοιχτό Διαρκές Συνέδριο που διοργανώνουμε. 16 εσπερίδες, 54 ερευνητές, καθηγητές πανεπιστημίων, εκπρόσωποι φορέων από την Ελλάδα και το εξωτερικό, παρουσιάζουν τις έρευνές τους και τη γνώση τους. Είμαστε ο μόνος Δήμος που πραγματοποιεί μια τέτοια διοργάνωση. Τα πρακτικά του Συνεδρίου θα συγκεντρωθούν σε μια έκδοση, με στόχο να εμπλουτίσουμε με αυτήν τη βιβλιογραφία, παραδίδοντας το υλικό αυτό, όχι μόνο στην πόλη της Καισαριανής, αλλά και σε βιβλιοθήκες οργανισμών, ερευνητικών ιδρυμάτων, συλλόγων και Κέντρων Μικρασιατικού Πολιτισμού. Αυτή θα είναι η παρακαταθήκη μας, από σεβασμό στην κληρονομιά μας, στην καταγωγή μας και στην ιστορία.
Τι σχεδιάζετε για το μέλλον;
Ο Δήμος Καισαριανής, λοιπόν, σε συνεργασία με το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Projective Cities του Architectural Association του London School of Architecture και το Τμήμα Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου της Κύπρου υλοποιούν ένα πρότυπο ερευνητικό και σχεδιαστικό πρόγραμμα με τίτλο «1922 – 2022: Γειτονιές προσφύγων. Βιωσιμότητα και πολιτιστική κληρονομιά: η περίπτωση της Καισαριανής».
Πρόκειται για την πρώτη επιστημονική έρευνα που έχει διεξαχθεί ποτέ για την πόλη της Καισαριανής, έναν από τους τέσσερις πρώτους προσφυγικούς συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν στη χώρα για να στεγάσουν τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας. Σχεδόν 100 φοιτητές συμμετέχουν σε αυτό το 3ετές πρόγραμμα μελέτης. αποκατάστασης, διατήρησης και ανάδειξης του κτιριακού αποθέματος της Καισαριανής, μελετώντας τα ιδιαίτερα χωρικά, κοινωνικά, ανθρωπολογικά και ιστορικά χαρακτηριστικά της.
Τι ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν, για παράδειγμα, τα προσφυγικά ως προς την αρχιτεκτονική τους ποιότητα; Φανερώνουν στοιχεία του τρόπου που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν τη ζωή. Ο τρόπος που σχεδιάζει κανείς στο χώρο τις διαδρομές της καθημερινότητάς του, αποτελεί ιστορικό στοιχείο που πρέπει να διατηρηθεί. Το πού θα τοποθετηθεί η κρεβατοκάμαρα κι αν το καθιστικό είναι διαχωρισμένο από την κουζίνα υποδηλώνει μικρές αποφάσεις που αφορούν την καθημερινότητα της ζωής σου, τον τρόπο που βλέπεις τις κοινωνικές σου σχέσεις, τις οικογενειακές κ.λπ.
Εκτός αυτών όμως, η διατήρησή τους αφορά και μια προσπάθεια να επιβιώσει ένα μοντέλο ζωής που εκλείπει πια και βασίζεται στη συντροφικότητα, την αδελφικότητα, την αλληλεγγύη. Όπως έχτισαν αυτά τα σπίτια «ρεφενέ», έφτιαχναν το σπίτι του ενός, μετά πήγαιναν κι έφτιαχναν το σπίτι του άλλου.
Το ζητούμενο λοιπόν είναι να βρούμε τρόπο να επιβιώσει όλο αυτό ως μοντέλο ζωής. Μας αδικεί που το αφήνουμε να γλιστράει μέσα από τα χέρια μας. Αυτή είναι η μνήμη, ως ερμηνεία πλέον και όχι ως παράθεση ιστορικών γεγονότων.
Από αυτή τη μελέτη θα προκύψει μια δίμηνη έκθεση όπου θα παρουσιαστούν τα σχέδια των φοιτητών, η τελευταία εσπερίδα του Ανοιχτού Διαρκούς Συνεδρίου, στις 19 Δεκεμβρίου 2022 και μια πλούσια έκδοση, γιατί εμείς αγαπάμε τις εκδόσεις.
Ανησυχείτε για τις εξελίξεις και την επικαιρότητα; Το ρατσισμό, την ξενοφοβία, την επιθετικότητα της Τουρκίας;
Όταν η ιστορία αφήνει εκκρεμότητες, αυτό συχνά εκφράζεται και με επιθετικότητα. Η αστική τάξη της Τουρκίας θεωρεί ότι είναι σε μια 100χρονη διαρκή ήττα, από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ αντιλαμβάνεται εαυτόν ως Οθωμανική Αυτοκρατορία, με τα τότε σύνορά της. Είναι αναμενόμενο να διατηρούν μια τάση επανακατάληψης παλαιών κτήσεων. Αυτό το σκεπτικό αποτελεί το υπόβραθρο της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας και δεν αναμένεται να πάψει. Άλλωστε είναι επιθετικοί σε κάθε κατεύθυνση, όχι μόνο προς εμάς, γιατί σε κάθε κατεύθυνση εκτεινόταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Θέλει προσοχή και νηφαλιότητα. Νομίζω ότι η Ελλάδα έχει μια σωστή προσέγγιση στα ελληνοτουρκικά.
Τα υπόλοιπα είναι ακόμη χειρότερα όμως. Γιατί η Τουρκία είναι ένας ορατός κίνδυνος. Η ξενοφοβία, ο ρατσισμός και η μισαλλοδοξία δηλητηριάζουν τους ανθρώπους και την κοινωνική ζωή. Είναι πολύ πιο βάρβαρα και εκπορεύονται από τις μεγάλες μεταλλάξεις που έχουν σημειωθεί τα τελευταία χρόνια σε όλα τα επίπεδα. Είναι φαινόμενα που δείχνουν μια βαθιά συντηρητικοποίηση των κοινωνιών, τα μεγάλα και οξυμένα διεθνή προβλήματα, γιατί η παγκοσμιοποίηση δίνει πλέον στα γεγονότα υπερβολικά ευρύ ορίζοντα και διαστάσεις.
Οι κοινωνίες κατακερματίζονται εκ των έσω. Η θέαση για το μέλλον δηλαδή θολώνει. Νέοι φασισμοί καραδοκούν. Αισθάνομαι πολύ άσχημα για αυτ, αλλά προσπαθώ να κάνω και κάτι. Για το ρατσισμό, λένε, το φάρμακο είναι να ταξιδέψεις, για το φασισμό είναι να διαβάσεις.
Ε, ας διαβάσουμε και ας ταξιδέψουμε.
