Σέργιος Μοσχονάς: Ο Μεσαίωνας μπροστά στα μάτια μας. Ο Μεσαίωνας αλλιώς.

Η συζήτηση που ακολουθεί πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά. Ασυνήθιστα. Λόγω των καιρών που δεν επιτρέπουν την ανθρώπινη επαφή. Μια δύσκολη εποχή, που κάτι θυμίζει από τις επιδημίες του Μεσαίωνα. Ο Σέργιος Μοσχονάς είναι υπ. Δρ. Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και ασχολείται τα τελευταία χρόνια με τη μετάφραση ιστορικών έργων από τα ιταλικά. Μιλήσαμε με αφορμή τον νεοσύστατο εκδοτικό οίκο ΛΟΓΟ_ΤΥΠΟ και τη συνεργασία για μια σειρά που αφορά αποκλειστικά στον Μεσαίωνα.

Mε αφορμή λοιπόν τη νέα σειρά «ο Μεσαίωνας αλλιώς», θα ήθελα να ξεκινήσουμε τη συζήτησή μας από τον τίτλο της σειράς. Τι εννοείτε «αλλιώς»;

Καταρχάς ευχαριστώ το περιοδικό σας για την πρόσκληση αυτή. Ο Μεσαίωνας αλλιώς! Διαφορετικά, δηλαδή, από αυτό που έχουμε συνηθίσει. Μέσα από μια νέα – για το ευρύ κοινό – οπτική γωνία, έχοντας μια νέα προοπτική και έναν νέο στόχο. Μια νέα πρόταση για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Είναι παράδοξο, ίσως και προκλητικό για κάποιον επιστήμονα, το ότι ακόμη και σήμερα εκδίδονται βιβλία που κάνουν λόγο μόνο για έναν «σκοτεινό» Μεσαίωνα, για αιώνες όπου τίποτα δεν συνέβη, όπου όλα έμεναν στάσιμα. Η ίδια η έννοια του Μεσαίωνα οδηγήθηκε να είναι συνώνυμο του σκοταδισμού και της οπισθοδρόμησης.

Ωστόσο, η ιστορία έρχεται να ανατρέψει αυτή την αντίληψη. Στόχος είναι να φέρουμε τον Έλληνα αναγνώστη κοντά σε βιβλία που θα εξιστορούν τον Μεσαίωνα όπως αυτός πραγματικά υπήρξε. Επιπλέον, η Σειρά αυτή των εκδόσεων ΛΟΓΟ_ΤΥΠΟ έπρεπε να έχει ένα δικό της λογότυπο, κάτι που να τη διακρίνει. Επιλέξαμε, λοιπόν, ένα μεσαιωνικό νοταριακό σημείο, το signum (το λογότυπο, δηλαδή) ενός διάσημου γενοβέζου συμβολαιογρά- φου του 15ου αιώνα που ονομαζόταν Biagio Assereto*.

Στόχος είναι να φέρουμε τον Έλληνα αναγνώστη κοντά σε βιβλία που θα εξιστορούν τον Μεσαίωνα όπως αυτός πραγματικά υπήρξε.

Άδικα, λοιπόν, κυριαρχεί η άποψη ότι ο Μεσαίωνας ήταν εποχή σκοταδισμού;

Φυσικά! Καμία εποχή δεν είναι ρόδινη, καμία ιστορική περίοδος δεν περιβάλλεται μόνο από ευτυχή γεγονότα και, σίγουρα, δεν εσωκλείει στους κόλπους της μια διαχρονική ευημερία. Πάντοτε υπήρχαν άνθρωποι φτωχοί αλλά και πλούσιοι, παντού υπήρξαν πόλεμοι αλλά και μέρες γαλήνης. Για να κατανοήσουμε τον Μεσαίωνα, όπως και κάθε άλλη εποχή της Ιστορίας, θα πρέπει να μεταφερθούμε στον εκεί τόπο αλλά και στον τότε χρόνο – όσο δύσκολο κι αν αυτό ακούγεται. Δεν είναι πάντοτε ορθό, επομένως, να κρίνουμε την Ιστορία με τις δικές μας προσλαμβάνουσες.

Να φέρω ένα παράδειγμα πιο κοντινό σε εμάς: τον Εικοστό αιώνα. Σας φαίνεται ελάχιστα «βάρβαρος»; Ξεκίνησε με έναν Παγκόσμιο Πόλεμο ακολουθούμενο από τη Μεγάλη Ύφεση που έφερε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Έπειτα ο δυτικός κόσμος της Ευρώπης βίωσε την ειρήνη· γνώρισε μια άνθιση στις τέχνες και στα γράμματα τις επόμενες δεκαετίες κι έπειτα μια οικονομική ευημερία που οδήγησε σε μια νέα μεγάλης διάρκειας ύφεση αλλά και σε συγκρουσιακές πολιτικές. Την ίδια περίοδο ο δυτικός κόσμος συνέχιζε να πολεμά και να δημιουργεί πολέμους σε άλλα μήκη και πλάτη.

Για να απλουστεύσουμε τη σκέψη μας θα λέγαμε πως έτσι έγιναν τα πράγματα και στον Μεσαίωνα με μόνη διαφορά τον χρόνο. Ο χρόνος είναι για την Ιστορία κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: δεν «τρέχει» όλη η Ιστορία με την ίδια ταχύτητα! Η Σύγχρονη Εποχή δεν βαδίζει παράλληλα με το παρελθόν: κινείται με μεγαλύτερη ταχύτητα και με επιτάχυνση κι επομένως, ίδιας φύσης γεγονότα χρειάζονταν περισσότερο χρόνο στο παρελθόν για να εξελιχθούν.

Ο χρόνος είναι για την Ίστορία κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: δεν «τρέχει» όλη η Ίστορία με την ίδια ταχύτητα!

Ας προσπαθήσουμε – μέσα από τις αναγνώσεις που θα προσφέρει η καινούργια Σειρά των εκδόσεων ΛΟΓΟ_ΤΥΠΟ να φανταστούμε μια «όμορφη Ευρώπη των πόλεων και των Πανεπιστημίων», όπως έγραφε ο σπουδαίος ιστορικός του Μεσαίωνα, Ζακ Λε Γκόφ, με τα κάστρα και τα λιμάνια, τους δρόμους και τα πλοία, με τις μεγάλες αγορές που ξεχείλιζαν από πολύτιμα αγαθά.

Ας διαβάσουμε τα πολλά αριστουργήματα ποίησης και πεζογραφίας που άφησαν πίσω τους μεσαιωνικοί άνθρωποι όπως ο Δάντης, ο Βοκάκιος, ο Τσώσερ, ο Κρετιέν ντε Τρουά και πολλοί άλλοι! Και ας προσεγγίσουμε αυτή τη δημιουργική εποχή της ανθρωπότητας μέσα από το υπεύθυνο έργο σύγχρονών μας ειδικών ιστορικών.

Ας ταξιδέψουμε σ’ αυτή την εποχή κι ας κρατήσουμε στη σκέψη μας πως μοιάζουμε σε πολλά σημεία με τους μεσαιωνικούς ανθρώπους, διότι ο Μεσαίωνας βρίσκεται ακόμη και στην καθημερινότητά μας. Και σήμερα προστρέχουμε στο κερί, όταν ξαφνικά υπάρξει διακοπή του ηλεκτρισμού.

Ο Μεσαίωνας βρίσκεται σε κάποιες συνήθειές μας, σε εμπορικές πρακτικές, σε οικονομικές διαδικασίες. Βρίσκεται στο επίκεντρο της λογοτεχνίας, του θεάτρου αλλά και του κινηματογράφου.

Ο Μεσαίωνας, επομένως, αποτελεί μια εποχή με πολλά ελκυστικά στοιχεία την οποία ανακαλύπτουμε συνεχώς…

Υπάρχει «Ελληνικός Μεσαίωνας»;

Ο Μεσαίωνας, είναι μια έννοια που επινοήθηκε στο τέλος του «Μεσαίωνα» και δεν υπάρχει με τον τρόπο που συχνά τον φανταζόμαστε. Ας ξεκινήσουμε έχοντας αυτό το δεδομένο ξεκάθαρα διατυπωμένο. Ο Μεσαίωνας (οι μέσοι, οι ενδιάμεσοι χρόνοι, δηλαδή), μια έννοια που επινοήθηκε, δεν είναι άλλο παρά μια «ενδιάμεση» περίοδος ανάμεσα στην Αρχαιότητα και στη Νεότερη Εποχή: όπως, άλλωστε, ορίζει και η ίδια η λέξη.

Είναι, λοιπόν, απλά μια χρονική περίοδος της Ιστορίας, όπως λέμε, για παράδειγμα, Αρχαιότητα ή Σύγχρονη Εποχή. Επομένως, για να απαντήσω μονολεκτικά στο ερώτημά σας, ναι, υπάρχει «Ελληνικός Μεσαίωνας»: είναι η χιλιόχρονη βυζαντινή περίοδος (323-1453). Είναι το Βυζάντιο. Αλλά είναι και μια διαφορετική πραγματικότητα από τον σύγχρονό του Δυτικό Μεσαίωνα.

Η σειρά που ξεκινούν οι εκδόσεις ΛΟΓΟ_ΤΥΠΟ απευθύνεται αποκλειστικά σε εξειδικευμένους ακαδημαϊκούς ή σπουδαστές ιστορίας;

Ξεκάθαρα όχι! Η σειρά αυτή ξεκίνησε όταν, πριν από περίπου ένα χρόνο συναντήθηκα με τον εκδότη, κύριο Χρύσανθο Ξάνθη. Είναι μια εκδοτική προσπάθεια με τίτλους οι οποίοι έχουν επιλεγεί με μεγάλη προσοχή, ώστε να προσφέρουν ευρεία θεματολογία στον αναγνώστη.

Πρόκειται για μονογραφίες και συλλογικά έργα που έχουν συνταχθεί από εξειδικευμένους μεσαιωνολόγους ιστορικούς (και όχι απλά από συγγραφείς που ασχολούνται με την ιστορία) οι οποίοι διακρίνονται για τον μεστό τους λόγο και μας συνεπαίρνουν με την αφήγησή τους μέσα από κείμενα που είναι εύληπτα ακόμη και από κάποιον μη εξειδικευμένο. Κι αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό: διότι με τον τρόπο αυτόν εξαλείφονται οι «προβληματικές» για την έγκριτη ιστοριογραφία επινοήσεις και οι προκλητικές αλλά χωρίς ιστορική βάση θεωρίες που διαστρεβλώνουν την ιστορική πραγματικότητα.

Είναι μια εκδοτική προσπάθεια με τίτλους οι οποίοι έχουν επιλεγεί με μεγάλη προσοχή, ώστε να προσφέρουν ευρεία θεματολογία στον αναγνώστη.

Είναι, συνεπώς, εκλαϊκευμένα κείμενα;

Δεν είναι απαραίτητο να κάνουμε λόγο για εκλαΐκευση· η επιστημονική γραφή δεν είναι απαραίτητα δυσνόητη, ούτε και απόμακρη, ενώ δεν στοχεύει πάντοτε στον ειδικευμένο αναγνώστη-συνάδελφο. Το πρώτο μας βιβλίο, για παράδειγμα, μετάφραση του ιταλικού πρωτοτύπου, είναι ένα από τα εκατοντάδες έργα που κυκλοφορούν στην Ιταλία κι ένα από τα χιλιάδες που βρίσκονται στα ράφια των βιβλιοπωλείων της Ευρώπης.

Ευελπιστούμε λοιπόν το ελληνικό αναγνωστικό κοινό να αγκαλιάσει τέτοια βιβλία και να ταξιδέψει με όχημα την αφηγηματική ιστοριογραφία. Φανταστείτε, για παράδειγμα, πως πριν από λίγες μέρες (5/2/21) εγκαινιάστηκε από την ιστορική εφημερίδα της Ιταλίας, Corriere della Sera, μια σειρά με τίτλο «Ιερό και καθημερινό: τα μυστικά του Μεσαίωνα», την οποία επιμελείται ο καθηγητής Franco Cardini!

Πρόκειται για επιστημονικά βιβλία (των Huizinga, Le Goff και άλλων) που θα διατεθούν στο ευρύ αναγνωστικό κοινό μέσω της εφημερίδας.

Αυτός είναι και ο δικός μας στόχος. Δημιουργήσαμε μια σειρά που δεν υπήρχε στην Ελλάδα· μια σειρά για τους αναγνώστες, τους φοιτητές, τους δασκάλους αλλά και τους ειδικούς επιστήμονες.

Δημιουργήσαμε μια σειρά που δεν υπήρχε στην Ελλάδα· μια σειρά για τους αναγνώστες, τους φοιτητές, τους δασκάλους αλλά και τους ειδικούς επιστήμονες.

Ποιοι είναι οι μελλοντικοί σας στόχοι σε αυτή την εκδοτική προσπάθεια;

Είμαστε πραγματικά περήφανοι που μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα ασάφειας, ανασφάλειας αλλά και φοβερών δυσκολιών για τον κόσμο του βιβλίου, αλλά και για τους ίδιους τους αναγνώστες καταφέραμε να επενδύσουμε στην έκδοση τριών μεταφράσεων και όχι μόνο! Και εδώ αξίζει να συγχαρούμε τον εκδότη, κ. Ξάνθη, που όχι μόνο θέλησε να επενδύσει, αλλά κυρίως διότι πίστεψε εξαρχής σε ένα τόσο δύσκολο εγχείρημα.

Οι εκδόσεις αυτές αποτελούν την ανάγκη μας να προσφέρουμε στην ελληνική αγορά τίτλους που όμοιοί τους δεν υπήρξαν μέχρι τώρα. Έτσι, επιλέξαμε το βιβλίο Αφηγήματα του τραπεζιού, του ιδιαίτερα γνωστού Iταλού καθηγητή Μάσσιμο Μοντανάρι, το οποίο με εξαιρετική γλώσσα μας φέρνει κοντά στις μεσαιωνικές συνήθειες γύρω από το τραπέζι του φαγητού! Πρόκειται για ένα όμορφο μεστό κείμενο, εύκολα αντιληπτό από τον αναγνώστη και με μικρές αυτοτελείς ιστορίες που διευκολύνουν την αποσπασματική ανάγνωση, αναγκαία στους γρήγορους ρυθμούς της εποχής μας.

Το τρίτο βιβλίο είναι το έργο του καθηγητή μου Duccio Balestracci, που πραγματεύεται την ιστορία της διάσημης γιορτής της πόλης του, της Σιένας. Πρόκειται για το γνωστό σε όλους Πάλιο: την ιπποδρομία με τα ασέλωτα άλογα που πραγματοποιείται στην υπέροχη μεγάλη και αμφιθεατρική πλατεία της πόλης, την Piazza del campo!

Πρόκειται όχι απλά για μια γιορτή που έχει μεσαιωνικό χαρακτήρα, αλλά κυρίως για μια γιορτή που γεννήθηκε ή αναγεννήθηκε εξαιτίας μιας επιδημίας! Και το σημαντικότερο είναι πως το βιβλίο δεν σταματά στον Μεσαίωνα αλλά διατρέχει την ιστορία αυτή μέχρι και τις μέρες μας. Και γι’ αυτό ακριβώς το επιλέξαμε: για να υπάρχει δηλαδή και η έννοια της συνέχειας της ιστορίας…

Ας μιλήσουμε όμως, και για το πρώτο βιβλίο της σειράς, Ο Μεσαίωνας στα μάτια μας.

Είναι πραγματικά ένα εξαιρετικό βιβλίο! Όχι μονάχα ως προς το κείμενο της Κιάρα Φρουγκόνι αλλά και ως προς την εικονογράφηση που συνοδεύει κάθε ενότητα με περισσότερες από εκατό έγχρωμες εικόνες. Δεν πρόκειται, επομένως, για μια συμβατική «υποστηρικτική εικονογράφηση» και αυτό αξίζει να το αναφέρουμε.

Όπως θα έχετε την ευκαιρία να διαβάσετε, ένα πλήθος εφευρέσεων, ανακαλύψεων και επινοήσεων, όπως τα γυαλιά, τα κουμπιά, οι φιλιγκράνες, οι αραβικοί αριθμοί, η ιατρική αναισθησία, η πυξίδα, η πυρίτιδα, το σκάκι και τα παιγνιόχαρτα, τα Χριστούγεννα, οι τράπεζες και οι συμβολαιογράφοι, τα ονόματα των μουσικών φθόγγων, το καρναβάλι και πολλά ακόμη έρχονται μέσα από μία σειρά από ιδιαίτερα κείμενα να συνθέσουν το βιβλίο αυτό, το οποίο «αποσυνθέτει» την ιδέα που πολλοί ακόμη διατηρούν για τον Μεσαίωνα.

Θα μάθουμε την πηγή πραγμάτων που συναντούμε ακόμη και σήμερα και που γεννήθηκαν την περίεργη αυτή εποχή. Και όπως αφηγείται η συγγραφέας, ο Μεσαίωνας μας κάνει να καθόμαστε στο τραπέζι και να τρώμε, με το πιρούνι, τα τόσο αγαπημένα μας ζυμαρικά (pasta), τα μακαρόνια και τα βερμιτσέλι…

Είναι πραγματικά ένα εξαιρετικό βιβλίο! Όχι μονάχα ως προς το κείμενο της Κιάρα Φρουγκόνι αλλά και ως προς την εικονογράφηση που συνοδεύει κάθε ενότητα με περισσότερες από εκατό έγχρωμες εικόνες.

Θα θέλατε να μας μιλήσετε για τη συγγραφέα;

Γνώρισα την Καθηγήτρια Κιάρα Φρουγκόνι πριν από περίπου μια δεκαετία, όταν στο πλαίσιο ενός σεμιναρίου στο Πανεπιστήμιο Ca’ Foscari της Βενετίας, ο φημισμένος Καθηγητής και φίλος, Reinhold C. Mueller την είχε προσκαλέσει ως ομιλήτρια. Θυμάμαι πως σε όλους είχε αφήσει την ίδια εντύπωση: ένας άνθρωπος πράος, με καθαρό λόγο· εκλεπτυσμένη και ιδιαίτερα χαμογελαστή.

Η Κιάρα Φρουγκόνι ολοκλήρωσε την εξειδίκευσή της στη Scuola Normale Superiore της Πίζας, ενώ φοίτησε και στο Princeton. Δίδαξε Μεσαιωνική Ιστορία στα Πανεπιστήμια της Πίζας, της Ρώμης και του Παρισιού. Συγκαταλέγεται στους σπουδαιότερους επιστήμονες που ασχολούνται με τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης και έχει βραβευθεί για το έργο της.

Ανήκει σε εκείνη τη σχολή καθηγητών που ενδιαφέρονται για να μεταδώσουν τη γνώση και στο ευρύ κοινό. Και γράφουν βιβλία για τον λόγο αυτό: ας θυμηθούμε τον σπουδαίο Ζακ Λε Γκόφ ή τον εξαιρετικό τεχνίτη του λόγου Φερνάν Μπρωντέλ που δεν δίστασαν να περιγράψουν την Ιστορία με λόγια απλά, σχηματίζοντας εικόνες που εντυπώνονται στον αναγνώστη κάνοντάς τον όχι μόνο να κατανοεί αλλά και να θυμάται. Και είναι πολύ σημαντικό, ξέρετε, ο δάσκαλος να γίνεται αντιληπτός!

Η Κιάρα Φρουγκόνι διακρίνεται για την ικανότητά της να συνδυάζει την εικόνα με τον γραπτό λόγο και να προσφέρει στο κοινό ένα εύληπτο βιβλίο «διασκεδάζοντας» τόσο τη σκέψη όσο και την όρασή μας: μας προσφέρει, δηλαδή, τον Μεσαίωνα στα μάτια μας!

Ας κλείσουμε τη συζήτησή μας με μία περισσότερο διασκεδαστική, ίσως και λίγο «παιδική ερώτηση»: θα θέλατε να ζούσατε στον Μεσαίωνα; Αν ναι, πού θα θέλατε να ζούσατε και ποια χρονική περίοδο;

Μάλλον όχι. Νομίζω πως δεν θα ήθελα να ζω σε άλλη εποχή. Μου αρέσει ο σύγχρονος κόσμος με τα επιτεύγματά του. Θα επιθυμούσα, ωστόσο, και ακριβώς επειδή δεν ζούμε σε μια «εκλεκτή» εποχή, οι απόγονοί μας να μην χαρακτηρίζουν κι εμάς, ατυχώς ίσως, ως … «Σύγχρονο Μεσαίωνα».

Αλλά στην περίπτωση που πρέπει απαραίτητα να απαντήσω θετικά θα σας έλεγα πως θα μου άρεσε να ήμουν και πάλι φοιτητής στα μεγάλα Πανεπιστήμια (που ιδρύθηκαν τον Μεσαίωνα!): στη Μπολόνια, στη Σιένα, στην Οξφόρδη, ίσως του 14ου ή 15ου αιώνα. Ένας άνθρωπος που θα μπορούσε να μορφωθεί και να μεταμορφωθεί σε έναν λόγιο (θα ήμουν, δηλαδή, μέλος μιας εύπορης οικογένειας) που θα είχε τη δυνατότητα να αποκτήσει τα διάφορα χειρόγραφα που κυκλοφορούσαν τότε αλλά και να ζήσει την εφεύρεση της τυπογραφίας! Θα ήθελα, επίσης, να έχω πραγματοποιήσει ένα από τα μεγάλα προσκυνήματα: να δω το Σαντιάγο της Κομποστέλλας και αφού θα έχω κάνει αυτόν τον μακρύ δρόμο των χιλιάδων χιλιομέτρων, να γράφω για τα ταξίδια αυτά τους δικούς μου χειρόγραφους κώδικες!

Με την ευκαιρία αυτή, λοιπόν, μπορούμε να ανακοινώσουμε, κλείνοντας, και ένα από τα επόμενα βιβλία της σειράς Ο Μεσαίωνας Αλλιώς που θα εκδοθεί από τις εκ- δόσεις ΛΟΓΟ_ΤΥΠΟ. Το υπογράφει ο ομιλών και πρόκειται για ένα αφηγηματικό κείμενο το οποίο θα μιλάει για τα μεσαιωνικά ταξίδια και για τους μεσαιωνικούς ταξιδιώτες. Και θα έχει τίτλο “Ταξιδεύοντας στον Μεσαίωνα”…