Η Φιλολογία είναι Τρόπος Ζωής για τον Σταύρο Αναστασόπουλο

Ο Σταύρος είναι κάτοχος πτυχίου και μεταπτυχιακού Κλασικής Φιλολογίας από το Καποδιστριακό και από τις εκδόσεις «Πύρινος Κόσμος» κυκλοφορεί το έργο του «Τα Αρχαία Ελληνικά στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: Πρόταση Διδασκαλίας Αγνώστου Κειμένου». Ο ίδιος πιστεύει ακράδαντα ότι τα αρχαία κείμενα δεν είναι σε καμία περίπτωση ξεπερασμένα, αντιθέτως ότι ακτινοβολούν διαχρονικά στο είναι μας και λειτουργούν παραδειγματικά για το παρόν και καθοδηγητικά για το μέλλον. Το ύφος που επέλεξε να διατηρήσει ο Σταύρος στις απαντήσεις του αντανακλά τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει και αγαπά τη γλώσσα, στη γραφή του, αλλά και στην ομιλία του-εμείς στο Η Πόλη Ζει χαμογελάσαμε και απολαύσαμε μια κουβέντα με έναν, από κάθε άποψη «διαφορετικό» συνεντευξιαζόμενο, τον οποίο, ομολογουμένως, θαυμάσαμε ιδιαιτέρως!

Σταύρο, αγαπάς πραγματικά αυτό που έχεις σπουδάσει, κάτι που δεν συναντάται συχνά. Γιατί το επέλεξες, αλήθεια, όταν ήσουν 18; Είχες συγκεκριμένα όνειρα ή προέκυψαν στην πορεία;

Η αληθινή αγάπη ενός οποιουδήποτε κλάδου του επιστητού είναι προϋπόθεση για μετουσίωση του μόχθου σε ποιοτικό έργο. Άλλωστε, θα διέπραττα το σφάλμα της αντίφασης, αν δεν μπορούσα εμπράκτως να συμβαδίσω με την αληθινή ουσία της επιστήμης μου, στην ετυμολογική ανάλυση της οποίας εμπεριέχεται η έννοια της αγάπης (φιλῶ τὸν λόγον). Η Φιλολογία είναι, στην πραγματικότητα, ο πόθος για ό,τι σπουδαίο διανοητικώς και υψηλόφρον έχει αποτυπωθεί γραπτώς. Δεν επαρκεί, πάντως, η λατρεία για το γνωστικό αντικείμενο. Ο Πλάτων στον Φαῖδρο (269d) λέγει χαρακτηριστικώς ότι ο ιδανικός ρήτωρ πρέπει να διαθέτει ταλέντο, να κατέχει την απαραίτητη γνώση και, βεβαίως, να εξασκείται. Συμπληρώνω ότι αυτό ισχύει για όλες τις επιστήμες. Χρειάζεται, επομένως, φυσικό χάρισμα, επιστημονική γνώση και συνεχής μελέτη. Το τελευταίο στοιχείο, φυσικά, συνδέεται άρρηκτα και με την αγάπη της επιστήμης.

Λάτρεψα τα φιλολογικά μαθήματα στο Λύκειο· πολλοί καθηγητές μου – σπουδαίοι Φιλόλογοι «παλαιάς κοπής» – με καθοδήγησαν ορθά και θα τους ευγνωμονώ πάντοτε. Δεν σκέφτηκα στιγμή τις βιοποριστικές δυσκολίες που αναπόφευκτα καλείται να αντιμετωπίσει ένας Φιλόλογος και δεν το μετανιώνω. Ωστόσο, ομολογουμένως ο κλάδος μας συνεχώς υποβαθμίζεται και τούτο είναι κάτι που με ανησυχεί. Ας ελπίσουμε πως θα έλθουν καλύτερες ημέρες. Κάποια στιγμή στο μέλλον θα ανακαλύψουμε εκ νέου την αρχαιότητα – όπως έγινε στην αναγέννηση, για παράδειγμα – αυτό είναι σίγουρο. Θέλω να πιστεύω ότι η δική μου γενιά θα πρωτοστατήσει, ώστε το ενδιαφέρον για την αρχαιότητα εν γένει – και όχι μόνο για το σχολικό μάθημα – να αναζωπυρωθεί.

Ποια η σχέση που θεωρείς ότι πρέπει να έχει ο Φιλόλογος με τη Φιλοσοφία;

Η αλήθεια είναι πως η Κλασική Φιλολογία και η Φιλοσοφία είναι διαφορετικές επιστήμες, διότι χρησιμοποιούν διαφορετική ερευνητική προσέγγιση ενός κειμένου. Ο Κλασικός Φιλόλογος πρωτίστως οφείλει να γνωρίζει πώς να ερμηνεύει κριτικά ένα κείμενο, δηλαδή πρέπει να είναι σε θέση να διαβάζει σωστά το κριτικό υπόμνημα, να ερμηνεύει τις διάφορες γραφές που έχουν προταθεί κατά καιρούς από μελετητές και να παρεμβαίνει προτείνοντας σχετικές διορθώσεις, αν το κρίνει αναγκαίο. Η κριτική έκδοση ενός κειμένου είναι ό,τι σπουδαιότερο – και ό,τι πιο δύσκολο, ας μου επιτραπεί να συμπληρώσω – μπορεί να εκδώσει ένας Φιλόλογος στην καριέρα του. Πέραν τούτου, όμως, ο Κλασικός Φιλόλογος ασχολείται και με την ερμηνευτική πτυχή ενός κειμένου, δηλαδή το μεταφράζει και το αναλύει διεξοδικώς (ερμηνευτική έκδοση). Στην ανάλυσή του, βεβαίως, έχει χρέος να πραγματοποιεί συνεχείς παραπομπές στην παγκόσμια και ελληνική βιβλιογραφία, να ακολουθεί τις διεθνώς καθιερωμένες βραχυγραφίες περιοδικών, αρχαίων ονομάτων κ.λπ. Ως προς την ουσία του ερωτήματος, ο Κλασικός Φιλόλογος ασχολείται με την μελέτη μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου, στην οποία εντάσσεται, βεβαίως, και η αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Από κει και έπειτα, ο καθένας καταπιάνεται με αυτό που τον ελκύει. Διάφοροι φίλοι μου ασχολούνται με την αρχαία ιατρική, το θέατρο ή την ιστοριογραφία. Συνειδητοποιείς, συνεπώς, την μαγεία της Κλασικής Φιλολογίας, η οποία παρέχει την δυνατότητα στον ερευνητή να επιλέξει μέσα από μια πληθώρα γνωστικών τομέων ό,τι τον εκφράζει περισσότερο.

Προσωπικά, ασχολούμαι ερευνητικώς με τον Πλάτωνα (δευτερευόντως με τον Θουκυδίδη και την Δεύτερη Σοφιστική), άρα είμαι υποχρεωμένος να τον ερμηνεύω και φιλοσοφικώς – όχι μόνο φιλολογικώς. Για να καταλάβεις αυτό που λέω, επισημαίνω το εξής: ο αείμνηστος Ι. Θεοδωρακόπουλος, ων εξαίρετος φιλόσοφος ο ίδιος, μας έχει προσφέρει την τελειότερη ελληνική φιλοσοφική προσέγγιση του Φαίδρου, αλλά στο έργο του εντοπίζονται και φιλολογικές αρετές. Ο αξέχαστος Ιωάννης Συκουτρής, από την άλλη, έχει συγγράψει την εξοχότερη κριτική και συνάμα ερμηνευτική έκδοση του πλατωνικού Συμποσίου, αλλά η φιλοσοφική του ανάλυση είναι εξίσου σπουδαία. Επιπροσθέτως, ο αλησμόνητος Κ. Δεσποτόπουλος, σπάνια φιλοσοφική διάνοια και φημισμένος πλατωνιστής, μας κληροδότησε ένα υπέροχο φιλολογικό έργο με τίτλο Φιλολογικά. Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι και στο έργο του Μελετήματα Φιλολογίας και Φιλοσοφίας διορθώνει φιλολογικώς χωρίο της πλατωνικής Πολιτείας προσφέροντας, μάλιστα, πολύ εμπεριστατωμένη επιχειρηματολογία. Άρα, ένας μεγάλος φιλόλογος μπορεί να είναι τρανός φιλόσοφος – και το αντίστροφο.

Πώς προέκυψε η ιδέα για «Τα Αρχαία Ελληνικά στη Δευτεροβάθμια»; Πολύ χρήσιμο και ίσως στο μέλλον – για να μην πω σίγουρα – θα σε ευχαριστούν πολύ οι μαθητές και οι μαθήτριες! Θυμάσαι, άλλωστε, πόσο κοπιάζαμε πάνω από τα άγνωστα αρχαία κείμενα εμείς της θεωρητικής…

Αποφάσισα να γράψω το βιβλίο Τα Αρχαία Ελληνικά στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: Πρόταση Διδασκαλίας Αγνώστου Κειμένου (εκδόσεις «Πύρινος Κόσμος»), διότι διαπίστωσα ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, που σχετίζεται με το μάθημα των αρχαίων ελληνικών στο Λύκειο. Οι περισσότερες θεματογραφίες προσφέρουν, απλώς, συντακτική προσέγγιση του εκάστοτε χωρίου, γραμματικές ασκήσεις και επισημάνσεις, διαγωνίσματα προσομοίωσης και τα συναφή. Δεν κατηγορώ, φυσικά, τους συγγραφείς των βιβλίων αυτών, αφού τα εγχειρίδιά τους εδώ και πολλά χρόνια βοηθούν τους μαθητές να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις της διδακτέας ύλης. Εγώ, ωστόσο, διδάσκω διαφορετικά: ερμηνεύω πάντοτε το κείμενο και φροντίζω να αξιοποιώ τις ερευνητικές μου γνώσεις, όπου αυτό χρειάζεται. Σημασία για μένα έχει ο μαθητής να στοχαστεί, να μάθει πώς να πραγματοποιεί διεισδυτικές κειμενικές προσεγγίσεις. Αυτό δεν σημαίνει, πάντως, πως αδιαφορώ για την γραμματική ή το συντακτικό. Είναι, όμως, δυνατόν να διδάσκουμε εκλεκτά εδάφια της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και να αδιαφορούμε πεισματικά για τον πνευματικό τους πλούτο; Γιατί, για παράδειγμα, να μην ξέρει ο μαθητής τα επιχειρήματα που προσφέρει ο Περικλής, ώστε να πείσει τους Αθηναίους ότι μπορούν μέσω της αμυντικής τακτικής να κερδίσουν τον Πελοποννησιακό Πόλεμο; Γιατί να μην γνωρίζει τα σπουδαία ηθικά ζητήματα που θίγει ο πλατωνικός Γοργίας; Το Υπουργείο Παιδείας, πάντως, μάλλον αντελήφθη διαισθητικά τους προβληματισμούς μου αυτούς, αφού, λίγο πριν εκδώσω το βιβλίο μου, προχώρησε στην καθιέρωση ερμηνευτικής ερώτησης στο άγνωστο (δυστυχώς, όμως, η νέα απόφαση δεν δίνει την δέουσα προσοχή στο ζήτημα της μετάφρασης ενός κειμένου).

Ποιες θεωρείς ότι είναι οι καινοτομίες του πονήματός σου;

Εν συντομία, τις παραθέτω.

1) Ερμηνευτική προσέγγιση κάθε χωρίου σε συνδυασμό με αναλυτική συντακτική επεξεργασία. Αποδεικνύω ότι σύνταξη δίχως νόημα – καθώς και το αντίθετο – δεν υφίσταται.

2) Για πρώτη φορά σε ανάλογο βιβλίο δεν παρουσιάζονται αποκλειστικά εδάφια αττικής πεζογραφίας, αλλά και έμμετρα κείμενα (θεατρικά), αποσπάσματα από την Δεύτερη Σοφιστική, καθώς και εκκλησιαστικά χωρία. Νομίζετε ότι, αν ο μαθητής μελετήσει το Ὅτε οἱ ἔνδοξοι μαθηταί, που ψάλλεται την Μεγάλη Εβδομάδα, δεν θα ωφεληθεί;

3) Η ανάλυση διακρίνεται για την προφορικότητά της. Δεν σημειώνω μόνο γιατί κάτι είναι αιτιολογική μετοχή, αλλά και γιατί δεν είναι κάτι άλλο ή τι θα μπορούσε να είναι και υπό ποιες προϋποθέσεις. Ο αναγνώστης ίσως σχηματίσει την εντύπωση ότι βρίσκεται στην τάξη και συμμετέχει στο μάθημα.

4) Ασκήσεις: αντίστροφο κείμενο (μεταφορά ελληνικής φράσης στην αρχαία ελληνική), καθ’ υπαγόρευσιν κείμενο, ετυμολογικά ερωτήματα κ.α. Άλλωστε, το βιβλίο μου απευθύνεται και σε φοιτητές Φιλολογίας.

5) Θεωρητικό κεφάλαιο σχετικά με το πώς οφείλει να διδάσκει ένας Κλασικός Φιλόλογος στην σύγχρονη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

6) Εκτενής ελληνική και διεθνής βιβλιογραφία στο τέλος του βιβλίου.

7) Εκτενής πρόλογος καταξιωμένου πανεπιστημιακού – στοχαστικό δοκίμιο για τις κλασικές σπουδές στην σύγχρονη Ελλάδα – του κυρίου Ιωάννη Κωνσταντάκου, Αναπληρωτή Καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ.

Εν ολίγοις, συνέγραψα ένα βιβλίο που προσπαθεί να μεταδώσει με πρωτότυπο τρόπο την γνώση. Η ορθή παιδαγωγικώς μεταδοτικότητα συνδυάζεται με την έρευνα, αλλά δεν φτάνουμε στο άκρο του ανούσιου σχολαστικισμού. Σκοπός είναι να μάθει ο μαθητής.

Τι απαντάμε, Σταύρο, σε αυτούς και αυτές που θεωρούν τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά άχρηστα, ξεπερασμένα και περιττά;

Κυριαρχούν δύο απόψεις: η πρώτη θεωρεί τις κλασικές γλώσσες ξεπερασμένες και τις καταδιώκει μανιωδώς, ενώ η δεύτερη τις υπερασπίζεται με εξίσου έντονο φανατισμό. Οι φωνές που με πραότητα και σύνεση συμμετέχουν στον δημόσιο διάλογο είναι ελάχιστες. Με λύπη διαπιστώνω πως η στάση την οποία υιοθετούν αρκετοί, είναι, συχνά, επιγέννημα κομματοκρατικών παρορμήσεων. Αυτά, όμως, δεν με αφορούν, διότι προτιμώ να λειτουργώ ως επιστήμονας. Όταν, λοιπόν, η αείμνηστη Jacqueline De Romilly, αυτή η εμβληματική φυσιογνωμία της Κλασικής Φιλολογίας, αποφάσισε, εκτός από εξειδικευμένα ερευνητικά πονήματα, να συγγράψει και έργα σε πιο οικείο ύφος, ώστε να μεταδώσει τις αξίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού σε περισσότερους ανθρώπους, τι παραπάνω μπορώ να πω εγώ, ο αδαής; Η αποθησαυρισμένη γραμματεία, που έχουμε στην διάθεσή μας, δεικνύει την μεγάλη σημασία που έδωσαν οι πρόγονοί μας στην έννοια του ανθρώπου. Τα αρχαία κείμενα δεν είναι σε καμία περίπτωση ξεπερασμένα· ακτινοβολούν διαχρονικά στο είναι μας και λειτουργούν παραδειγματικά για το παρόν και καθοδηγητικά για το μέλλον. Μήπως ο μηλιακός διάλογος στον Θουκυδίδη δεν αφορά τα σύγχρονα κράτη; Μήπως η πολιτειολογία του Πλάτωνος δεν είναι επίκαιρη ακόμα και σήμερα; Ο Σωκράτης στον πλατωνικό Γοργία δηλώνει πως η ρητορική είναι χρήσιμη, μόνο αν κάποιος κατηγορούμενος την χρησιμοποιήσει στο δικαστήριο, ώστε να πείσει τους δικαστές του να τον τιμωρήσουν. Αν τους εξαπατήσει, ώστε να αποφύγει την ποινή, θα βλάψει ανεπανόρθωτα την ψυχή του (πόσο επαναστατική αντίληψη, ειδικά για τα σύγχρονα δεδομένα). Από όλα αυτά – και άπειρα άλλα – μπορούμε να αντλήσουμε πολλά. Τα αρχαία κείμενα προσφέρουν τις λύσεις, καθώς η ιστορία κινείται κυκλικά. Και τούτο δεν είναι αναχρονισμός, όπως πολλοί – υπό το κράτος του παρορμητισμού – θα βιαστούν να δηλώσουν. Οι λύσεις υπάρχουν, αρκεί να διαθέτεις την οξύνοια, ώστε να τις δεις. Δεν εισηγούμαι, φυσικά, την άκριτη μίμηση, αλλά την ορθή αξιοποίηση. Πόσοι, όμως, έχουν την διάθεση για κάτι ανάλογο;

Εσένα θα σε ενδιέφερε να διδάξεις κάποια στιγμή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση;

Διδάσκω, ήδη, στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση, αλλά γιατί όχι; Ήδη έχω δώσει ποικίλες διαλέξεις, ενώ έχω διδάξει και τον πλατωνικό Φαῖδρο στο τέταρτο εξάμηνο Κλασικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ. Η πανεπιστημιακή καριέρα απαιτεί, πάντως, αρκετές θυσίες, ενώ στην Ελλάδα, λόγω οικονομικής κρίσης, είναι, πια, δύσκολη η κατάσταση, αφού δεν γίνονται συχνά προσλήψεις. Το σίγουρο είναι ότι λατρεύω την έρευνα και την συγγραφή. Δεν είναι, εξάλλου, απαραίτητο να βιοπορίζεσαι από το Πανεπιστήμιο, για να καταξιωθείς ερευνητικά. Αν, όμως, δοθεί και αυτή η ευκαιρία, δεν θα πω όχι. Έχει ο Θεός.

Κάτι κλισέ. Πλάτων ή Αριστοτέλης; 

Προσωπικά, αγαπώ και τους δύο. Το δίλημμα αυτό, ωστόσο, δεν έχει λογική υπόσταση, κατ’ εμέ, αφού αμφότεροι είναι οι κυβερνήτες της αρχαίας, αλλά και σύγχρονης φιλοσοφίας. Ο Αριστοτέλης είναι, σύμφωνα με τον I. Düring, «ο δημιουργός του επιστημονικού πεζού λόγου και του επιστημονικού τρόπου έκθεσης». Συμπληρώνω εγώ ότι η ευφυΐα του ήταν ασύλληπτη, αφού ασχολήθηκε με ποικίλους γνωστικούς κλάδους, όπως η λογική, η πολιτική επιστήμη, η κοσμολογία, η ψυχολογία, η βιολογία κ.λπ. Συχνά λέω σε φίλους μου νομικούς ότι δεν είναι δυνατόν να μην γνωρίζουν ενδελεχώς τα Πολιτικά και την Ρητορική. Η διδασκαλία τους στα νομικά τμήματα πρέπει να καθιερωθεί. Ο Πλάτων, από την άλλη, είναι αρκετά παρεξηγημένος, αφού είναι και πιο δυσνόητος συγγραφέας. Να επισημάνω κάτι: το γεγονός ότι τα πλατωνικά ή αριστοτελικά κείμενα είναι διαθέσιμα σε όλους, δεν σημαίνει αυτομάτως ότι θα αρχίσουμε να κρίνουμε επιπόλαια και μονόπλευρα, έχοντας μερική γνώση των φιλοσοφικών ιδεών που προβάλλουν οι δύο στοχαστές. Συζητώ αρκετά συχνά για τον Πλάτωνα με φίλους μου νομικούς, γιατρούς, μαθηματικούς και πολιτικούς επιστήμονες. Προσπαθώ πάντοτε να τους εξηγήσω τι λέγει το ίδιο το κείμενο και πώς τοποθετείται η διεθνής έρευνα. Επικρατεί, λοιπόν, η άποψη ότι ο Πλάτων συμπαθούσε τα απολυταρχικά καθεστώτα ή ότι ασχολήθηκε περισσότερο με μεταφυσικά ζητήματα. Αυτά είναι βεβιασμένα (ώς και αστεία) πορίσματα, που προκύπτουν από ερασιτεχνικές αναγνώσεις. Ο Πλάτων, όπως τονίζει και ο μεγάλος Taylor, είναι μια διάνοια που συνεχώς εξελίσσεται. Δεν μπορούμε να τον συνδέσουμε με συγκεκριμένο φιλοσοφικό σύστημα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ερευνητής καλείται να κατανοήσει τον λόγο για τον οποίον ο Πλάτων «αντιφάσκει» συνεχώς. Ο Θεοδωρακόπουλος κάνει λόγο για αντινομίες του μεγάλου πνεύματος, ήτοι είναι λογικό ένας σπουδαίος στοχαστής να αναθεωρεί συνεχώς – και συμφωνώ, διότι κάτι ανάλογο έχω υποστηρίξει και εγώ. Ο Kastely, επιπροσθέτως, διατείνεται πως ο Πλάτων σκοπίμως προκαλεί τους αναγνώστες του να λάβουν μέρος σε ένα φιλοσοφικό παιχνίδι με συνεχή και εξονυχιστικό έλεγχο των διανοητικών θέσεων. Κάτι παρόμοιο υποστηρίζει και ο Rowe. Ναι, λοιπόν, αναζητά ο Πλάτων την απόλυτη αλήθεια, αλλά πώς την αναζητά; Μέσω της ατέρμονης κριτικής στον ίδιο του τον εαυτό. Στον Γοργία ο φιλόσοφος δεν γοητεύεται από τα κοινά, ενώ στην Πολιτεία οφείλει να βοηθήσει τους δεσμώτες του σπηλαίου. Στην Έβδομη Επιστολή ο φιλόσοφος θα συμβουλέψει τους συμπολίτες του μόνο αν επιθυμούν να τον ακούσουν· αν δεν το κάνουν αυτό, τότε χάνει τον χρόνο του μαζί τους. Συνεπώς, ίσως γι’ αυτό ο Πλάτων έγραψε διαλόγους και όχι πραγματείες. Διότι δίνει ζωή στην φιλοσοφία· ο γραπτός λόγος δεν αποκρίνεται στις ερωτήσεις του αναγνώστη, έτσι διαβάζουμε στον Φαῖδρο. Στον διάλογο, αντιθέτως, κάθε θέση είναι σωστή μέχρι να ανατραπεί από κάποια άλλη. Όσο για την πολιτειολογία του, ο Πλάτων ψάχνει το καλύτερο πολίτευμα· άλλες φορές κατακεραυνώνει την δημοκρατία, ενώ άλλες διαπιστώνει την χρησιμότητά της. Την τυραννίδα την αποκηρύττει μετά βδελυγμίας. Άρα, στην ουσία ο Πλάτων μισεί την απολυταρχία (στο 578b της Πολιτείας λέγεται για τον τύραννο: ἀθλιώτατον εἶναι τῶν ἄλλων ἁπάντων). Συμπαθεί την βασιλεία και την αριστοκρατία, ναι· αλλά τα πολιτεύματα αυτά τα συνδέει με την νομιμότητα και την επιστημονική γνώση. Το πολιτικό του μανιφέστο (αν και ο όρος δεν είναι ορθός) είναι οι Νόμοι και όχι η Πολιτεία ή ο Πολιτικός. Στους Νόμους τονίζει ότι ο μονάρχης οφείλει να λαμβάνει κατά νου την λαϊκή βούληση, δεν μπορεί να κυβερνά αυθαίρετα. Κράτησε, τέλος, τούτο: ο φιλοσοφικός στοχασμός του Πλάτωνος έχει τέτοια διαύγεια και αυτάρκεια, ώστε θα συνεχίσει και μελλοντικώς να καθοδηγεί την ανθρωπότητα. Πολλοί ισχυρίζονται ότι χωρίς τον μέγιστο Πλάτωνα ο άνθρωπος δεν θα είχε εξελιχθεί τόσο πολύ πνευματικώς. Εγώ θα προσθέσω, απλώς, ότι με την βοήθεια του Πλάτωνος η ανθρωπότητα δεν πρόκειται ποτέ να διανύσει περίοδο πνευματικής στασιμότητας.

Ποια είναι, αλήθεια, η καθημερινότητα ενός νέου επιστήμονα του πεδίου σου; Μελετάς ατελείωτα;

Όπως διαπίστωσες και από ό, τι σου είπα παραπάνω, η έρευνα απαιτεί συνεχή μελέτη. Το ίδιο, φυσικά, ισχύει και για την διδασκαλία. Αυτό, πάντως, δεν σημαίνει ότι απομακρυνόμαστε και από άλλες δραστηριότητες. Λατρεύω τον αθλητισμό και τις εκδρομές σε όμορφα μέρη του τόπου μας με καλή συντροφιά. Αγαπώ, επίσης, την μουσική και, κυρίως, το λυρικό θέατρο. Μην νομίζεις, όμως, πως δεν με συγκινεί και ένα ωραίο λαϊκό τραγούδι.

Σε ενδιαφέρει η Λογοτεχνία; Τι προτιμήσεις έχεις εκεί; Γνωρίζω την αγάπη σου για την ποίηση τουλάχιστον…

Λατρεύω τον Διονύσιο Σολωμό, τον οποίον θεωρώ τον μεγαλύτερο ποιητή της σύγχρονης Ελλάδος. Προσπάθησε να αγγίξει το τέλειο στιχουργικό αποτέλεσμα, ενώ συνέζευξε άριστα το βαθυστόχαστο νόημα με τον υψηλό αισθητικώς ποιητικό λόγο αποδίδοντας αμφότερα με οικείες στον λαό λεξιλογικές επιλογές. Μου αρέσει, επίσης, ο σπουδαίος Νίκος Καζαντζάκης, καθώς και ο μεγάλος Victor Hugo. Συγγραφείς, όπως ο Hugo, άσκησαν επιρροή και στο λυρικό θέατρο. Είναι χαρακτηριστικό ότι το libretto της όπερας «Ernani» του G. Verdi, το οποίο γράφτηκε από τον F. M. Piave, βασίζεται στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Hugo.

Πώς μπορούν, πιστεύεις, τα ελληνικά να συνεχίσουν να στέκονται σε ένα ολοένα και ολοταχώς διευρυμένο τεχνολογικό περιβάλλον, έναν κόσμο πιο τεχνοκρατικό και μια Ελλάδα που καλπάζει μεν … προς Δυσμάς, έχει δε την τάση απαξίωσης της Ρίζας και της Ιστορίας;

Τα διανοήματα των αρχαίων ελληνικών κειμένων έχουν τέτοια πνευματική αυτάρκεια, ώστε μπορούν από μόνα τους να καθοδηγήσουν τον σύγχρονο άνθρωπο στις ηθικές, πολιτικές και άλλες επιλογές του. Πολύ σωστά επισημαίνεις ότι ζούμε σε ένα ολοένα και ολοταχώς διευρυμένο τεχνολογικό περιβάλλον· τούτο, όμως, δεν σημαίνει ότι θα εγκαταλείψουμε τον θεωρητικό στοχασμό στις βιβλιοθήκες μας. Ο άνθρωπος που έχει εντρυφήσει στις Κλασικές Σπουδές, είτε αυτός είναι καθηγητής, είτε ερευνητής, είτε απλός λάτρης του πνευματικού μας παρελθόντος έχει, οπωσδήποτε, στοχαστεί ουσιωδώς. Έχει ορίσει ορθά τις έννοιες και μπορεί, λόγου χάριν, να είναι θελκτικός ομιλητής, να πράττει το ηθικώς σωστό, να χρησιμοποιεί την φιλοσοφία προς βελτίωση της καθημερινότητάς του και άλλα πολλά. Διότι – ας μην το ξεχνάμε – η Φιλολογία είναι modus vivendi, δηλαδή τρόπος ζωής. Είναι, επί παραδείγματι, ποτέ δυνατόν ένας πλατωνιστής να παρασυρθεί από τους σύγχρονους πολιτικούς; Έχοντας μελετήσει πλατωνική ρητορική είναι σε θέση να εντοπίζει αμέσως τις αντιφάσεις των ρητόρων αποκαλύπτοντας, έτσι, την άγνοιά τους. Δεν μιλούν στην ψυχή του οι κενολογίες αυτές, όταν έχει έλθει σε επαφή με την μαγεία του πλατωνικού corpus. Μα και στο πολιτειολογικό επίπεδο μπορεί να πράξει κάτι ανάλογο: γνωρίζει πώς μπορεί να διοικηθεί σωστά μια πολιτεία, ξέρει τα πολιτεύματα ένα προς ένα, τις θετικές και αρνητικές πτυχές των. Αν, επίσης, κάποιος γνωρίζει τον βίο του Περικλέους, είναι ποτέ δυνατόν να δωροδοκηθεί; Ο ίδιος ο Περικλής λέγει για τον εαυτό του ότι είναι αδέκαστος. Το 1990 επί κυβερνήσεως Ζολώτα ο τότε Υπουργός Παιδείας, Κ. Δεσποτόπουλος, παραιτήθηκε του μισθού του. Αργότερα, εξήγησε σε συνέντευξή του γιατί αποφάσισε κάτι τέτοιο. Είχε, λοιπόν, προτείνει στον Ζολώτα να αυξηθούν οι μισθοί των δασκάλων, αλλά ο τελευταίος αντέτεινε ότι, αν γίνει αυτό, τότε θα ξεσηκωθούν όλοι και θα ζητήσουν κάτι ανάλογο. Έτσι, αποφάσισε ο φιλόσοφος να κάνει μια «ηθική πράξη αλληλεγγύης προς τους δασκάλους», όπως τόνισε χαρακτηριστικά. Επιθυμούσε να γίνει πρότυπο, διότι δεν μπορούσε να διανοηθεί ότι από την μία θα συνιστά στους δασκάλους υπομονή και από την άλλη θα εισπράττει παχουλό υπουργικό μισθό, όπως έλεγε. Είναι τυχαίο που ένας φιλόσοφος και ερευνητής της ελληνικής αρχαιότητας επέδειξε ηθικό σθένος την κρίσιμη στιγμή; Φυσικά και όχι. Γι’ αυτό και εγώ δίνω μεγάλη έμφαση στην ερμηνεία των κειμένων, ώστε ο μαθητής να γίνει εν συνόλω καλύτερος άνθρωπος. Φυσικά και οφείλουμε να μιλάμε σωστά και ωραία ελληνικά, αλλά μόνο σε αυτό θα εστιάσουμε; Μεταξύ μας τώρα, τι να την κάνει την γενική κτητική το παιδί στην μετέπειτα ζωή του; Πρόσεξε, δεν λέω ότι είναι περιττή, λέω ότι δεν επαρκεί για την τελείωση της πνευματικής του συγκρότησης. Να, επομένως, πώς μπορούν να επιβιώσουν τα ελληνικά στην σύγχρονη τεχνοκρατική κοινωνία.

Ετοιμάζεις κάτι άλλο αυτή την εποχή;

Υπενθυμίζω, αρχικώς, ότι εκτός από Τα Αρχαία Ελληνικά στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: Πρόταση Διδασκαλίας Αγνώστου Κειμένου έχω εκδώσει και το βιβλίο Η Ελληνική Πολυφωνική Εκκλησιαστική Μουσική σε Σύνθεση, Εναρμόνιση και Φαντασία Λευτέρη Σπίνουλα. Ως προς αυτό που με ρώτησες, ναι, ετοιμάζω κάποιες ερευνητικές δουλειές. Προκαλεί εντύπωση, αλλά στην Ελλάδα είναι ελάχιστες οι σοβαρές ερμηνευτικές εκδόσεις, ακόμα και γνωστών στοχαστών, όπως ο Πλάτων ή ο Θουκυδίδης. Να μην αναφερθώ, φυσικά, σε συγγραφείς, όπως ο Αίλιος Αριστείδης ή ο Σέξτος Εμπειρικός, που, στην ουσία, είναι «άγνωστοι» στην χώρα μας. Πάντως, και στα περιοδικά του εξωτερικού υπάρχει μεγάλο περιθώριο για συγγραφική πρωτοτυπία, αρκεί να υπάρχει φαντασία. Στο εξωτερικό η συγγραφική παραγωγή είναι, μεν, τεράστια, υπάρχουν, δε, συγγραφείς που δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς. Κατά τα άλλα, δεν περιορίζομαι στην διδασκαλία και την συγγραφή, αλλά προσπαθώ να κάνω προσιτή, όσο γίνεται, την Κλασική Φιλολογία στο ευρύτερο κοινό μέσα από διαλέξεις και ραδιοφωνικές ή τηλεοπτικές συνεντεύξεις. Συν τοις άλλοις, θεωρώ πως κάθε νέος επιστήμονας πρέπει να έχει λόγο στα πράγματα. Εμείς οι Κλασικοί Φιλόλογοι δεν πρέπει να κλεινόμαστε τόσο πολύ στον εαυτό μας, διότι μπορούμε, πραγματικά, να ωφελήσουμε την κοινωνία.

Σταύρο, σου εύχομαι τύχη αγαθή στα επόμενά σου βήματα! Καλό ταξίδι στο συγγραφικό σου έργο σε χέρια, μάτια και αυτιά που το χρειάζονται και το διψούν.