Για τον Χρήστο Οικονόμου τα βιβλία είναι ζωντανοί οργανισμοί

Με τον Χρήστο Οικονόμου συναντηθήκαμε ψηφιακά μέσω zoom, με αφορμή τα εργαστήρια δημιουργικής γραφής σχετικά με το Διήγημα και τη Νουβέλα που ξεκινούν με εισηγητή τον ίδιο στον IANO. Όμως, η συζήτησή μας δεν έμεινε μόνο στην εκπαιδευτική διαδικασία του σεμιναρίου, αλλά επεκτάθηκε τόσο στο έργο του, όσο και στην κοινωνική κατάσταση του σήμερα. Δεν γινόταν αλλιώς. Εμπνευσμένος συνομιλητής, ένας αυθεντικός άνθρωπος του βιβλίου που μου μετέδωσε το πάθος του για την ανάγνωση και τη γραφή.

Πότε αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη γραφή;

Δε νομίζω ότι είναι θέμα απόφασης. Ήταν κάτι το οποίο ξεκίνησε από μόνο του, σχεδόν αυτόματα. Ξεκίνησα να γράφω σε πολύ νεαρή ηλικία, από την εφηβεία ακόμη. Θαρρώ περίπου όταν ήμουν 11 χρονών. Όταν το σκέφτομαι μετά από χρόνια, θεωρώ ότι ήταν ένας τρόπος να επικοινωνήσω με τον υπόλοιπο κόσμο. Όλοι μας έχουμε ένα περίβλημα. Υπέθεσα μάλλον ότι γράφοντας, θα έσπαγα την κρούστα αυτού του περιβλήματος.

Η πρώτη επίσημη συλλογή διηγημάτων ήταν το 2003, σωστά;

Ναι, αλλά έγραφα ήδη αρκετά χρόνια. Όμως είμαι αρκετά αργός!

Υπάρχουν πάρα πολύ καλές κριτικές, ειδικά για τη συλλογή διηγημάτων του 2010 με τίτλο “Κάτι θα γίνει, θα δεις”, αφού αναφέρεστε μέσω των διηγημάτων στην αρχή της τότε κρίσης.

Εκδόθηκε μια περίοδο που η κρίση είχε αρχίσει να γιγαντώνεται, οπότε πολλοί άνθρωποι το συνδύασαν με τα γεγονότα της εποχής. Πολύς κόσμος θεώρησε ότι είναι ένα από τα βιβλία που σηματοδοτεί κατά κάποιο τρόπο την κοινωνία που είχε αρχίσει να αλλάζει. Γίνονταν εμφανή τα γεγονότα και τις συνέπειές τους. Φαινόταν ήδη ότι η κοινωνία ήταν σε κρίση.

Και τώρα ξεκινάει νέος κύκλος κρίσης.

Νομίζω ότι αυτό που πρέπει να έχουμε πάντα στο νου μας είναι ότι οι κρίσεις από μόνες τους είναι πάντα καταλυτικές. Και οι συνέπειές τους. Η κρίση ακόμη κι αν τελειώσει, τα αποτελέσματά της συνεχίζονται. Αφήνουν κατάλοιπα. Και δυστυχώς εμείς περάσαμε μία κρίση πολύ σκληρή. Αυτή που βιώνουμε τώρα έχει άλλα χαρακτηριστικά και μάλιστα, αφορά όλον τον πλανήτη.

Πώς βιώσατε εσείς όλη αυτή την κατάσταση;

Φαντάζομαι όπως όλος ο κόσμος. Ήταν μια αναπροσαρμογή. Πέρα από το προσωπικό επίπεδο, αυτή η κατάσταση έχει συνέπειες στα πάντα. Την οικονομία, τον πολιτισμό, τις διαπροσωπικές σχέσεις. Ελπίζω ότι τα συντρίμμια που θα αφήσει πίσω να μην είναι τόσο σοβαρά, ώστε να μην μπορούμε να “χτίσουμε” από την αρχή.

Τα έργα σας μεταφράζονται στο εξωτερικό, ενώ και εσείς κάνετε μεταφράσεις. Είναι και η μετάφραση μία συγγραφική δημιουργία;

Ναι, τα βιβλία μου έχουν μεταφραστεί σε περίπου 12 γλώσσες και τώρα πριν λίγες μέρες εκδόθηκε και η ρωσική μετάφραση.

Εγώ ασχολούμαι περιστασιακά και μεταφράζω κυρίως από τα αγγλικά. Προσπαθώ να επιλέγω τι μεταφράζω. Είναι όντως μία διαδικασία που έχει τις δικές της απαιτήσεις και σε πολλές περιπτώσεις, όπως στην περίπτωσή μου που είμαι πολύ τελειομανής, είναι αρκετά επίπονη διαδικασία. Το ζητούμενο δεν είναι να κάνεις μία μεταφορά του κειμένου, από τη μία γλώσσα στην άλλη. Εξάλλου είναι ανέφικτο. Ξέρετε, προσπαθείς πάντα να φτάσεις στο τέλειο γιατί όπως έλεγε και ο Ρόμπερτ Φροστ “Ποίηση είναι ό,τι χάνεται στην μετάφραση”. Η γλώσσα έχει τους δικούς της κώδικες και είναι ανέφικτο να τους μεταφέρεις αυτούσια σε μια άλλη γλώσσα. Αυτό που προσπαθώ εγώ να κάνω είναι να μην αλλοιώσω ή παραποιήσω το πρωτότυπο, αλλά και να αποδώσω στη γλώσσα μας τα ρεύματα, τους κώδικές του, τη δύναμη του κειμένου και βεβαίως το ρυθμό. Βασικό ζητούμενο στη λογοτεχνία.

Στην περίπτωση που ένα δικό σας βιβλίο μεταφράζεται σε μία γλώσσα που δεν γνωρίζετε, αγχώνεστε για το τελικό αποτέλεσμα;

Βέβαια. Πράγματι είναι ένα ρίσκο. Σε αυτές τις περιπτώσεις είσαι ο τελευταίος τροχός της αμάξης. Επαφίεσαι στην ευσυνειδησία και στην ικανότητα του ανθρώπου που μεταφράζει. Το ευτύχημα είναι ότι σε όλες τις μεταφράσεις των έργων μου, έχω πέσει σε καλά χέρια, δεν έχω κανένα παράπονο. Το καταλαβαίνεις μέσα από τη συνεργασία. Η μεταφράστριά μου στα ρώσικα φάνηκε ότι πόνεσε το έργο. Κι ας μην μπορώ να κρίνω το αποτέλεσμα λόγω του γεγονότος ότι δεν ξέρω τη γλώσσα.

Αυτήν περίοδο ξεκινάει πάλι ένας κύκλος σεμιναρίων δημιουργικής γραφής στον IANOS. Ποιους κύκλους διδάσκετε;

Πρόκειται για δύο κύκλους σεμιναρίων: Διήγημα – Νουβέλα: Ξεκλειδώνοντας τη μικρή φόρμα & Διήγημα – Νουβέλα: Το επόμενο βήμα. Η βασική επιδίωξη του Α’ Κύκλου του σεμιναρίου διηγήματος-νουβέλας είναι να εξασκηθούν οι συμμετέχοντες αφενός στην τέχνη της δημιουργικής ανάγνωσης και αφετέρου στην τέχνη της μυθοπλασίας. Στη διάρκεια των 10 τρίωρων συναντήσεων του Β΄ Κύκλου δημιουργικής γραφής για το διήγημα και τη νουβέλα αναπτύσσονται περαιτέρω και εδραιώνονται οι βασικές αρχές και οι κανόνες που παρουσιάστηκαν και εφαρμόστηκαν στον Α’ Κύκλο. Το κέντρο βάρους, στον Β’ Κύκλο του σεμιναρίου, μετακινείται στην πρακτική εξάσκηση, δηλαδή στη συγγραφή ολοκληρωμένων κειμένων.

Ποια είναι η διαφορά μεταξύ διηγήματος και νουβέλας;

Πολύ μεγάλες διαφορές δεν μπορεί να πει κανείς ότι υπάρχουν. Το διήγημα είναι ένα μυθοπλαστικό κείμενο. Έχει περιορισμένη έκταση, χωρίς να υπάρχουν προσδιορισμένοι κανόνες σχετικά με αυτή. Από την άλλη πλευρά, η νουβέλα βρίσκεται στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ διηγήματος και μυθιστορήματος. Και το μυθιστόρημα είναι ένας τελείως διαφορετικός κόσμος.

Δομικά μιλώντας, από τεχνικής άποψης, οι διαφορές της νουβέλας από το διήγημα είναι πολύ λιγότερες από τις ομοιότητές τους. Η νουβέλα πάντως είναι πιο κοντά στο διήγημα παρά στο μυθιστόρημα.

Τα θέματα που πραγματεύεται το σεμινάριο αφορούν στα τεχνικά εργαλεία γραφής ή ακόμη και την έμπνευση;

Η έμπνευση και το ταλέντο δεν διδάσκονται. Στόχος μου είναι το σεμινάριο να έχει πρακτική στόχευση. Προσπαθώ να δώσω στους ανθρώπους που το παρακολουθούν συγκεκριμένες, απτές, πρακτικές οδηγίες συγγραφής. Τρόπους να δουλέψουν με το υλικό τους. Περιλαμβάνει φυσικά και θεωρία, καθώς πολύς κόσμος δεν είναι εξοικειωμένος με το αντικείμενο, αλλά για εμένα, ακόμη και το θεωρητικό σκέλος, έχει πάντα πρακτική στόχευση. Δεν απεραντολογώ. Προσπαθώ να δείξω στους συμμετέχοντες πώς να εφαρμόσουν τη θεωρία στην πράξη.

Το δεύτερο που προσπαθώ να κάνω είναι να τους πείσω να διαβάσουν. Διότι δημιουργική γραφή χωρίς δημιουργική ανάγνωση δεν γίνεται. Το ταλέντο είναι απαραίτητο, αλλά χωρίς διάβασμα το ταλέντο μόνο του, δεν σε οδηγεί πουθενά. Για μένα και για άλλους ανθρώπους αυτό θεωρείται αυτονόητο, το διάβασμα, αλλά δεν ισχύει για όλους. Οπότε προσπαθώ να τους πείσω. Και να τους δείξω και πώς να διαβάζουν. Διότι και η ανάγνωση είναι μία τέχνη. Ένα πολύ σημαντικό όφελος που αποκομίζουν οι συμμετέχοντες – από όσα μου έχουν πει – είναι ότι παίρνουν κάποια σοβαρά ερεθίσματα. Μου λένε ότι μετά το σεμινάριο, αλλάζει ο τρόπος που διαβάζουν. Είτε γράφεις είτε όχι, αυτό είναι όφελος.

Το τρίτο στο οποίο επικεντρώνομαι είναι ότι το γράψιμο απαιτεί αφοσίωση. Προσήλωση και πειθαρχία. Χρειάζεται δουλειά. Το ταλέντο είναι η σπίθα, το τονίζω. Για να γίνει η σπίθα φωτιά, θέλει προσωπικό κόπο.

Γενικά υπάρχει στην Ελλάδα καλό συγγραφικό “υλικό”; Ή θεωρείτε ότι εκδίδονται βιβλία που δεν έχουν μεγάλη αξία, ενώ άλλα μένουν στην αφάνεια;

Αυτό δεν είναι μόνον ελληνικό φαινόμενο. Η τέχνη έχει ως αναπόσπαστο κομμάτι το υποκειμενικό στοιχείο. Αν διαβάσουμε εγώ κι εσείς το ίδιο βιβλίο, εμένα μπορεί να μου αρέσει πάρα πολύ, ενώ σε εσάς να φανεί αδιάφορο. Δεν αφαιρείται το υποκειμενικό στοιχείο από την πρόσληψη της τέχνης. Πάντα υπάρχει και καλώς υπάρχει. Αλλιώς, θα υπήρχε πάντα κάποιος που θα μας επέβαλλε τι θα διαβάζουμε, τι θα ακούμε, τι θα βλέπουμε. Οπότε καλύτερα να κυκλοφορούν πράγματα που ενδεχομένως δεν είναι τόσο καλά, γιατί η άλλη πλευρά οδηγεί σε πολύ σκοτεινά νερά.

Το ζητούμενο είναι να διευρύνεις τις επιλογές του αναγνωστικού κοινού. Το θέμα είναι ακόμη και τα πιο “δύσκολα” βιβλία να βρίσκουν το δρόμο τους και να μην χάνονται στον ωκεανό της κοινοτοπίας και του κοινώς αποδεκτού.

Στο σεμινάριο προτείνετε περισσότερο ελληνική πεζογραφία, μεταφρασμένη, σύγχρονα κείμενα ή κλασικά;

Προσπαθώ να κρατώ μια ισορροπία. Δίνω μια εκτενέστατη βιβλιογραφία που περιλαμβάνει πολλά είδη. Ώστε να δώσω μία δυνατότητα στους συμμετέχοντες να επιλέξουν και να διαβάσουν ακόμη και πράγματα που είναι “έξω από τα νερά τους”. Άλλο ένα πράγμα που τονίζω είναι ότι αν θέλει κάποιος να ασχοληθεί σοβαρά με το γράψιμο, πρέπει κάπου κάπου το υποκειμενικό στοιχείο να το βάζει στην άκρη. Αν θέλεις να ασχοληθείς σοβαρά με το γράψιμο, πρέπει να διαβάσεις ακόμη και αναγνώσματα που δεν σου αρέσουν. Κατά τη γνώμη μου, δεν μπορεί να ασχοληθεί κάποιος με τη γραφή διηγήματος στα ελληνικά, αν δεν έχει διαβάσει Παπαδιαμάντη ή Βιζυηνό. Τώρα αν σου αρέσουν, είναι άλλο ζήτημα. Δευτερεύον. Αν θέλεις να γράψεις ποίηση στα ελληνικά, πρέπει να έχει διαβάσει Καβάφη. Σ’αρέσει δε σ’αρέσει ο Καβάφης. Για να γράψεις, πρέπει να έχεις μέσα σου αναγνωστική πείρα και εμπειρία.

Το σεμινάριο γίνεται μέσω zoom ή με ασύγχρονο τρόπο. Πώς λειτουργούν οι δύο αυτοί τρόποι;

Τα σεμινάρια μέσω zoom αντικαθιστούν την αίθουσα, διότι τώρα λόγω των συνθηκών είναι αδύνατη η φυσική παρουσία. Προσπαθώ όσο μπορώ – και νομίζω ότι τα έχω καταφέρει σε ένα μεγάλο βαθμό – να κρατήσω κάτι από την αμεσότητα και τη ζωντάνια που υπάρχει στην αίθουσα, έστω και με τη μεσολάβηση της οθόνης και της Τεχνολογίας.

Όσον αφορά τον ασύγχρονο τρόπο, τα εξ’αποστάσεως σεμινάρια, έχει δημιουργηθεί από τον Ιανό μία ειδική πλατφόρμα, όπου αναρτάται όλο το υλικό των μαθημάτων. Οι συμμετέχοντες έχουν πρόσβαση σε αυτή, στο χρόνο που επιλέγουν οι ίδιοι. Δεν υπάρχει εν ολίγοις η δέσμευση παρακολούθησης, στο συγκεκριμένο τρίωρο. Η δέσμευση που υπάρχει είναι η παράδοση των εργασιών εντός χρονοδιαγράμματος. Κάθε εβδομάδα έχω τη δυνατότητα να συζητάω με τους ανθρώπους που το παρακολουθούν.

Προφανώς, ό,τι κάνω στο δια ζώσης σεμινάριο, το κάνω και στο εξ αποστάσεως. Η διαφορά είναι ότι στο δια ζώσης υπάρχει η διάδραση, η αμεσότητα. Ακούς και συνομιλείς. Ενώ στον ψηφιακό κόσμο τα πράγματα είναι κάπως πιο απόμακρα. Υπάρχει όμως η δυνατότητα και εκεί να εκφραστούν απορίες. Η πλατφόρμα λειτουργεί όλο το 24ωρο. Γίνονται παρατηρήσεις διορθώσεις, απαντώ σε απορίες, απλά δεν βλεπόμαστε.

Να τονίσω ότι με τον ασύγχρονο τρόπο, έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν και πολλοί άνθρωποι που ζουν εκτός Ελλάδος, σε διαφορετικές χρονικές ζώνες. Φέτος, είχα ανθρώπους από τον Καναδά μέχρι την Αυστραλία και για αυτούς ήταν μια ευκαιρία να παρακολουθήσουν το σεμινάριο και να δουλέψουν μέσα από την πλατφόρμα.

Τα τελευταία χρόνια πολλοί άνθρωποι έχουν φύγει από την Ελλάδα. Ειδικά οι μικρότερες ηλικίες. Έχω μαθητές που είναι από όλα τα μέρη της γης. Έτυχε φέτος, οι συμμετέχοντες, κατά το ήμισυ σχεδόν, να βρίσκονται εκτός Ελλάδος.

Έχει μία γοητεία αυτό; Πρόκειται για μία ανταλλαγή κουλτούρας;

Βεβαίως. Και κάποιοι από αυτούς μάλιστα δεν έχουν καν τα ελληνικά ως μητρική τους γλώσσα. Οπότε αυτό είναι επίσης πάρα πολύ ενδιαφέρον γιατί βλέπεις ότι υπάρχουν αρκετές φρέσκες προσεγγίσεις. Το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεσαι, επηρεάζει τον τρόπο που μιλάς και σκέφτεσαι.

Πώς λειτουργεί η εκπαιδευτική διαδικασία; Εσείς βάζετε κάποιες “ασκήσεις” και μετά μπαίνετε στη διαδικασία διορθώσεων και παρατηρήσεων;

Βάζω στους συμμετέχοντες εργασίες, ώστε να γράψουν απευθείας ολοκληρωμένο κείμενο. Γιατί αυτό θεωρώ ότι πρέπει να κάνω. Αναθέτω απευθείας εργασίες, με συγκεκριμένες οδηγίες, ώστε να δουλεύουν συγκεκριμένα. Ειδικά στον πρώτο κύκλο που συμμετέχουν συνήθως άνθρωποι που δεν έχουν μεγάλη σχέση και εξοικείωση με τη γραφή. Οπότε τους αναθέτω απολύτως συγκεκριμένα πράγματα, τα οποία πρέπει να γίνουν σε συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο. Από εκεί και έπειτα βλέπω αυτά που μου στέλνουν, κάνω τις παρατηρήσεις που θεωρώ ότι πρέπει να γίνουν και τους επιστρέφω τις εργασίες με τις παρατηρήσεις μου. Βεβαίως, όταν και όπου χρειάζεται, υπάρχει και μία επιπλέον συζήτηση. Είτε για να λύσω απορίες είτε για να επισημάνω πράγματα που πρέπει να προσέξουν.

Διαισθάνομαι ότι σας αρέσει πολύ αυτή η διαδικασία.

Μου αρέσει όταν υπάρχει ανταπόκριση! Το βασικό είναι να υπάρχει ανταπόκριση σε όλες τις εκπαιδευτικές διαδικασίες. Αυτό είναι το ζητούμενο: να καταλαβαίνεις ότι αυτά που λες και συζητάς, δεν χάνονται στον αέρα. Στα συγκεκριμένα σεμινάρια βέβαια δεν υπάρχει πολύ αυτό το φαινόμενο, καθώς πρόκειται για μία επιλογή και μέχρι στιγμής δεν έχω κανένα παράπονο. Είμαι αρκετά ικανοποιημένος και από τον τρόπο που προχωράει το σεμινάριο και από τους ανθρώπους που παρακολουθούν. Ποτέ όλα αυτά τα χρόνια που ασχολούμαι με αυτό δεν μου έχει τύχει να συναντήσω ανθρώπους αδιάφορους, που δεν προσπαθούν. Όλοι οι συμμετέχοντες μέχρι στιγμής προσπαθούν, είναι επιμελείς, συνεπείς, προσπαθούν να μάθουν πράγματα, είναι ανοιχτοί και δεκτικοί. Το σεμινάριο βέβαια είναι μικρής διάρκειας. Από κει και πέρα επαφίεται στον καθένα και στην καθεμία ξεχωριστά να ασχοληθεί περαιτέρω με το γράψιμο και το διάβασμα.

Ξέρετε, οι περισσότερες τέχνες είναι μοναχική υπόθεση. Τις περισσότερες φορές πρέπει να δουλέψεις μόνος σου. Από όσο βλέπω κάποιοι συνεχίζουν και αυτό είναι αρκετά ενθαρρυντικό.

Ετοιμάζετε κάποιο βιβλίο καινούργιο;

Πάντα!

Ποιο είναι το πιο συγκινητικό σχόλιο που έχετε ακούσει για τα βιβλία σας;

Νομίζω πάντα το πιο συγκινητικό είναι να σου λένε οι άνθρωποι που τα έχουν διαβάσει, ότι το βιβλίο έχει γίνει πια κομμάτι του εαυτού τους. Έχει γίνει κάτι σαν εμπειρία τους ή βίωμά τους. Αυτό νομίζω ότι είναι το σημαντικότερο πράγμα που μπορεί να σου πει κάποιος σχετικά με τη λογοτεχνία και γενικότερα την τέχνη.

Ειδικά το βιβλίο δεν είναι κάτι που διαβάζεις μόνο για να διευρύνεις τους πνευματικούς ορίζοντες και να μάθεις πράγματα. Προσωπικά, μιλώντας και ως αναγνώστης, σημαντικό είναι το κάθε βιβλίο -όχι απαραίτητα λογοτεχνικό- να έχει τη δύναμη να γίνει κομμάτι του εαυτού σου, να γίνει η ανάγνωση του κάτι τόσο ζωντανό, που θα νομίζεις ότι σου έχει συμβεί πραγματικά στη ζωή και να μην είναι απλώς μία διαδικασία που τελειώνει, βάζοντας αυτό το βιβλίο στην άκρη και μετά να το ξεχνάς.

Ένα από τα πράγματα που με συγκινούν πάντοτε λοιπόν είναι αυτό ακριβώς: ότι διάβασαν το βιβλίο και το κουβαλούν ακόμη μαζί τους.

Επίσης, μου αρέσει πολύ όταν μου λένε ότι διάβασαν κάτι δικό μου και γέλασαν!

Εσείς ως αναγνώστης με ποιο ή ποια βιβλία θα λέγατε ότι σας έχει συμβεί αυτό που περιγράφετε;

Με τα περισσότερα. Θέλω να πω ότι τα περισσότερα πράγματα που έχω διαβάσει, τα κουβαλάω μέσα μου. Για μένα, τα βιβλία είναι ζωντανά πλάσματα και όπως με τους ανθρώπους, με κάποιους τα πας καλύτερα και με κάποιους όχι τόσο καλά. Με κάποιους είσαι πιο κοντά, με κάποιους όχι τόσο κοντά. Προσωπικά λοιπόν αντιμετωπίζω τα βιβλία σαν ζωντανούς οργανισμούς. Οπότε υπάρχουν βιβλία που είναι πιο κοντά σε μένα. Άμα αρχίσω να λέω και να μιλάω για βιβλία δεν θα τελειώσουμε ούτε αύριο!

Υπάρχουν πολλά τέτοια βιβλία λοιπόν και νομίζω ότι η μεγαλύτερη τιμή που έχεις να αποδώσεις σε ένα βιβλίο είναι να το διαβάσεις παραπάνω από μία φορά. Να το διαβάσεις και να το ξαναδιαβάσεις. Να κρατήσεις μία ζωντανή επαφή μαζί του και να μην είναι ποτέ “τελειωμένο”.

Πιστεύετε ότι η κατάσταση της καραντίνας ώθησε πολύ κόσμο να ασχοληθεί με την τέχνη;

Είναι πολύ νωρίς για μένα για να βγάλω κάποιο πόρισμα. Γιατί πρέπει να κάτσει λίγο ο κουρνιαχτός, για να δούμε τι έχει αφήσει πίσω της όλη αυτή η λαίλαπα. Τότε μόνο θα μπορέσει κάποιος να δώσει μία ερμηνεία ή μία δόση πραγματικότητας για το τι άφησε πίσω του όλο αυτό.

Γενικά πάντως, λόγω του εγκλεισμού, είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι αναζήτησαν κάποιου είδους διεξόδους σε διάφορες δημιουργικές διαδικασίες και προφανώς, αυτή η τάση θα συνεχιστεί και στο άμεσο μέλλον.

Αλλά ποια θα είναι τα αποτελέσματα σε όλο αυτό που ονομάζουμε δημιουργία δεν το γνωρίζουμε ακόμη.