Ευρυδίκη Νικήτα: η μνήμη έχει κάτι από το έρκος των δοντιών: αυτή καθορίζει τον τρόπο «άλεσης» των πεπραγμένων της ζωής μας

Παρουσίαση-Κριτική-Συνέντευξη: Βίκη Κουτρή

Χρησιμοποιώντας τη λέξη «ξεχωριστή» τολμούμε να χαρακτηρίσουμε ένα «άλλο» είδος γραφής, το οποίο -αν και κινείται μέσα στα γνωστά πλαίσια του ορισμού μιας νουβέλας- μοιάζει να ξεφεύγει από τους συνηθισμένους κώδικες παρουσιάζοντας μία διαφορετική μορφή έκφρασης που μεταλλάσσεται εντός, κατά τη διάρκεια και μέχρι το τέλος της λογοτεχνικής πλοκής του βιβλίου. 
Η ιστορία καταγράφει τις ζωές διαφορετικών ανθρώπων μέσα από μνήμες και γεγονότα που αποδίδονται από την συγγραφέα άλλοτε σε ομιλούσα γλώσσα πρώτου πρόσωπου, άλλοτε σε δεύτερο πρόσωπο και άλλοτε πάλι σε τρίτο. Οι πλοκή των ιστοριών των ηρώων είναι μία αλληλοσυνάρτηση εξαρτήσεων που συνδέουν το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του κάθε ήρωα.

Ολόκληρο το βιβλίο είναι μια καταγεγραμμένη νευροβιολογική βάση δεδομένων και απωθημένων που φωτογραφίζονται και επεξηγούνται, ορίζοντας μεταξύ τους «πρωτόκολλα» και «μηχανισμούς» αποθηκευμένων πληροφοριών που ανακαλούνται από το παρελθόν και αναπλάθονται και καθορίζουν τις μετέπειτα συμπεριφορές και αντιδράσεις δέκα χαρακτήρων σε πραγματικούς χρόνους. Απόληξη όλων είναι ο Ορφέας και η Ελίνα, οι κεντρικοί ήρωες που καλούνται να διαχειριστούν αυτά τα «κλειδωμένα» δεδομένα, μέσα από τα «λάθη» των υπολοίπων.

Ο τίτλος του βιβλίου κεντρίζει την περιέργεια του αναγνώστη γιατί παραπέμπει συνειρμικά σε επώδυνα οδοντιατρικά δρώμενα-νήματα που είναι κατά βάση υποσυνείδητα αλλά και σαφώς καταγεγραμμένα στα «κουτάκια» των αναμνήσεων μας. Αυτό παραλληλίζεται και στο πίσω μέρος του βιβλίου, δηλαδή στα Περιεχόμενα όπου η συγγραφέας ευφάνταστα ταυτίζει τον διαχωρισμό των 16 κεφαλαίων με τίτλους δανεισμένους από την οδοντιατρική ορολογία. (Έξω απ’ τα δόντια, Δόντια γάλακτος, Πονόδοντος, Μασητήρες, Φρονιμίτες, Κυνόδοντες, Κοπτήρες, Πανοραμική, Θήκες, Πέτρα, Τερηδόνα, Διπλό εμφύτευμα, Εκμαγείο, Απονεύρωση, Σφράγισμα, Εξαγωγή). Σχετίζονται όλα τα παραπάνω αναμεταξύ τους; Κι όμως ναι. Όλα γίνονται αντιληπτά και όλα, εν τέλει, έχουν την παρομοιώδη εξήγηση τους. 
Γιατί άραγε τα «αποστήματα» της ζωής μας οδηγούνται μοιραία σε νεκρές «γέφυρες» ανθρώπινων ψυχών; Στ’ αλήθεια, γινόμαστε αυτό που μας κάνουν οι γονείς μας; Διαβάστε το και θα καταλάβετε.

Η συγγραφέας Ευρυδίκη Νικήτα μιλάει για το βιβλίο της «Οδοντωτή μνήμη» στο ipolizei.gr

– Ο τίτλος του βιβλίου είναι πολύ ιδιαίτερος, ψαγμένος και αλληγορικός. Πως τον επιλέξατε;

Θα μπορούσαμε να ορίσουμε τη μνήμη σαν το δοχείο αποθήκευσης των αναμνήσεων, οι οποίες καθορίζουν την ταυτότητά μας. Σε ένα εφιαλτικό μέλλον, ένας «τύραννος» θα μπορούσε να ελέγχει τους υποτελείς «σβήνοντας» τη μνήμη τους, αναιρώντας έτσι τη μοναδικότητα της ύπαρξής τους. Υπάρχουν αναμνήσεις αιχμηρές που παραμορφώνουν το δοχείο, σαν άλλο πριόνι που κομματιάζει την ψυχή και το σώμα μέσα από τα λάθη του παρελθόντος, νέα ή κληρονομούμενα, τους φόβους και τα ατελείωτα «αν». Αλλά όχι μόνο, ευτυχώς. Υπάρχουν και εκείνες οι φωτεινές αναμνήσεις σαν τα παιδικά καλοκαίρια, που ζεσταίνουν και μυρίζουν τσάι με κανελογαρίφαλα των γιαγιάδων μας. Όλες, μαζί στον ίδιο χώρο, παλεύουν να μας καθορίσουν, μια συνθλίβοντάς μας και αφήνοντας μια γλυκιά επίγευση ακριβώς όπως συμβαίνει στη στοματική κοιλότητα. Γιατί η μνήμη έχει κάτι από το έρκος των δοντιών: αυτή καθορίζει τον τρόπο «άλεσης» των πεπραγμένων της ζωής μας και κατ’ επέκταση την αντίστοιχη συμπεριφορά ως απάντηση στο βάθος του χρόνου. Η μνήμη, ακόμα και στη θετική της διάσταση είναι τρομακτική, σκοτεινή και μυστηριώδης σαν τη στοματική κοιλότητα. Τίποτα από όσα μπαίνουν, δε βγαίνουν αλώβητα.

– Κατά την προσωπική σας άποψη, πόσο δύσκολο είναι για κάποιον να διαχειριστεί μία έξη, έτσι ώστε να γίνει κατανοητή και επεξεργάσιμη; Θεωρείτε ότι υπάρχει αλληλοσυνάρτηση εξαρτήσεων;

Κατ’ αρχήν κάποιος οφείλει να παραδεχτεί ότι έχει μία έξη. Αυτό και μόνο στην ψυχιατρική αποτελεί ήδη την αρχή της θεραπείας. Όταν ο καταθλιπτικός ζητήσει βοήθεια έχει ήδη, εν πολλοίς, κερδίσει το στοίχημα. Δεν γνωρίζω πραγματικά πόσο εύκολο ή να πούμε πιο σωστά, πόσο δύσκολο είναι αυτό. Η έξη -νομίζουμε- ότι είναι ένα πηγάδι δίχως πάτο. Ψευδαίσθηση. Απλώς κάθε φορά που συνθλιβόμαστε, είναι ευκολότερο να αφήσουμε τον εαυτό μας να πέσει στο επόμενο επίπεδο παρά να σηκωθούμε και μαζεύοντας τα κομμάτια με πόνο, να επιστρέψουμε προς τα πάνω. Το γνώριμο φαντάζει πάντα πιο ασφαλές ακόμα κι αν είναι καταστροφικό. Έτσι και η Αθηνά, η μητέρα του πρωταγωνιστή θυματοποίησε τον εαυτό της, σε σημείο που άφησε τα παιδιά της απροστάτευτα από τον πατέρα «λύκο». Δεν ήξερε να κάνει κάτι άλλο, η ζωή της ολόκληρη χτίστηκε πάνω στην απόλυτη έλλειψη ελεύθερης βούλησης και γνώμης. Προτίμησε λοιπόν, να σιδερώνει και να πλέκει κασκόλ, από το να αντιμετωπίσει τα οικογενειακά δεινά. Παρομοίως και ο γιος Ορέστης ο οποίος προβάλλει τις ανασφάλειες και τους παιδιόθεν φόβους του για μη αποδοχή στο αντικείμενο του πόθου του, μέχρι κυριολεκτικά τελικής πτώσης. Εν κατακλείδι, μια έξη για να αποκτήσει συνειδητή υπόσταση χρειάζεται τρομερή εσωτερική δουλειά και σίγουρα –δίνω εξαιρετικά μεγάλη σημασία σε αυτό- τη βοήθεια του «κοινού», την τύχη δηλ. να υπάρχουν περιβάλλοντα άτομα που θα τη φωτίσουν για εμάς.

– Σχετίζετε τις ιστορίες των ηρώων σας με οδοντιατρικούς όρους. Τι σας παρέπεμψε σε αυτό;

Η ζωή μού επιφύλαξε τη συναναστροφή μου με οδοντιάτρους από γεννησιμιού, ξεκινώντας από τους αγαπημένους μου νονούς με τους οποίους μεγάλωσα σε στενή επαφή. Ο νονός μου μάλιστα ήταν εκείνος που με μύησε από τρυφερή ηλικία στον κόσμο της λογοτεχνίας. Μεγαλώνοντας, ήρθαν σταδιακά δύο έρωτες και δύο φίλοι ζωής. Έμοιαζε πια σχεδόν με αστείο. Έτσι σε μια δύσκολη φάση, ένα μουντό αγγλικό πρωϊνό, προέκυψε ο παραλληλισμός οδοντωτής-αιχμηρής μνήμης με το σφαγείο της στοματικής κοιλότητας και ξαφνικά με συνεπήρε το πόσο εύστοχα θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει πράξεις και καταστάσεις, χρησιμοποιώντας ονόματα δοντιών ή οδοντιατρικών επεμβάσεων. Λόγου χάρη, κάποιοι ζουν σαν τους φρονιμίτες, άλλοι φέρονται σαν κυνόδοντες. Κάποιοι προτιμούν τις σίγουρες θήκες και άλλοι είναι των ριζικών λύσεων δηλαδή «απονευρώνουν» τα προβλήματα χωρίς φόβο και «σφραγίζουν» το πριν, προχωρώντας στο μετά. Και βέβαια πόσοι από εμάς τολμούν να ζήσουν και να μιλούν “έξω απ’ τα δόντια”;

– Επηρεάζονται τα νέα παιδιά σήμερα από τις λανθασμένες επιλογές των γονέων τους και γιατί;

Είναι αυτονόητο. Η επιστήμη πλέον θεωρεί ότι το περιβάλλον συνδράμει πέραν του πενήντα τοις εκατό στη διαμόρφωση του χαρακτήρα μας και κατ’ επέκταση των επιλογών μας. Ταυτόχρονα όμως, αυτό δεν αποτελεί και άφεση αμαρτιών για τη ζωή που επιλέγει ο καθένας. Υπάρχει και η ελεύθερη βούληση, οι προσωπικές εμπειρίες. Ας μην αποδίδουμε όλες τις ευθύνες των επιλογών στους προγόνους για ευκολία. Γιατί περί ευκολίας πρόκειται, αυτών που δεν αγαπούν την «απονεύρωση» και την «εξαγωγή». Αυτών που προκειμένου να δικαιολογήσουν μια έξη, μια αποτυχία, ένα φόβο, δε θεραπεύουν την προκαλούμενη «τερηδόνα», αλλά πονούν και θυματοποιούνται προκειμένου να κερδίσουν τη συμπάθεια των υπολοίπων ως «σε τέτοια οικογένεια μεγάλωσε…». Δεν κρίνω. Ο καθένας φτάνει μέχρι εκεί που αντέχει, εσωτερικά και εξωτερικά. Απλά το πηγάδι έχει πάτο, αυτό λέω.

– Με ποιον τρόπο πιστεύετε ότι σπάνε τα «αποστήματα»; 

Στην ιατρική θα λέγαμε με διάνοιξη. Επώδυνα και δίχως αναισθησία καθότι στους σαθρούς ιστούς δεν πιάνει. Αρχικά ο ασθενής είναι τρομοκρατημένος αλλά με μια γρήγορη και αποφασιστική κίνηση, η ανακούφιση είναι άμεση. Παρομοίως και εσωτερικά, με τη δυσκολία βέβαια ότι είμαστε ταυτόχρονα χειρουργοί και ασθενείς. Το καλό είναι ότι όταν το κάνεις μια πρώτη φορά, μετά γίνεται ρουτίνα. Το κακό είναι ότι ανάλογα σε ποια «στοματική κοιλότητα» μεγαλώνεις, ρισκάρεις να μην το κάνεις ποτέ και όταν ανοίξει πια μόνο του να σε παρασύρει. Αλλά ας θυμηθούμε το υπέροχο βιβλίο του Λουίς Σεπούλβεδα «Η ιστορία του γάτου που έμαθε σ’ ένα γλάρο να πετάει».

– Ποια είναι τα μηνύματα που θέλετε να μεταφέρετε στους αναγνώστες σας δια μέσω του βιβλίου σας;
Η όποια μορφή τέχνης ερμηνεύεται από τον αποδέκτη με το δικό του μοναδικό τρόπο. Δεν χειραγωγεί, ούτε καταδεικνύει. Αυτό που ένιωσα γράφοντας αυτήν τη νουβέλα, αυτό που η ίδια η ιστορία με κατεύθυνε να πω, είναι ότι υπάρχει ελπίδα και εξιλέωση. Όσο αναπνέουμε το παιχνίδι μπορεί να ανανεωθεί, αρκεί να τολμήσουμε. Να τολμήσουμε να μιλήσουμε και να πράξουμε. Τίποτα δεν είναι ήδη χαμένο. Όλα είναι «standby» και μένει σ’ εμάς να ξαναπατήσουμε το κουμπί με όση δυσκολία και γενναιότητα απαιτείται.

– Χρησιμοποιώντας την τελευταία ερώτηση των Περιεχομένων του βιβλίου ρωτώ «στ’ αλήθεια γινόμαστε αυτό που μας κάνουν οι γονείς μας»;

Όπως προανέφερα είναι μεγάλη ευκολία να τα «φορτώνουμε» σε άλλους. Αναμφισβήτητα επηρεαζόμαστε, ερχόμαστε στον κόσμο και προετοιμαζόμαστε για αυτόν μέσα στη δομή της οικογένειας, η οποία μπορεί να δώσει φτερά ή να συνθλίψει. Η μεγάλη πρόκληση είναι να συνειδητοποιήσουμε μέσα μας την επικείμενη ή και την ήδη υπάρχουσα συντριβή και να αντισταθούμε. Δεν είναι εύκολο, αλλά ούτε και ακατόρθωτο. Τα μάτια, τα ένστικτα και η ελεύθερη βούληση παραμονεύουν ελεύθερα και είναι μόνο δικά μας. Επίσης, μην ξεχνάμε να ζητάμε και βοήθεια, πράγμα γενναίο μα παρεξηγημένο, ως ακόμα αδυναμία στην Ελλάδα του 2019 των προκαταλήψεων.

– Ετοιμάζετε κάτι καινούριο;

Σύντομα θα κυκλοφορήσει, από τις εκδόσεις Ιωλκός μια συλλογή διηγημάτων μικρής φόρμας που δεν έχουν ενιαίο θεματικό άξονα και πραγματεύονται την αγάπη στη ζωή και το θάνατο, άλλοτε με αστείο και άλλοτε με δραματικό τρόπο. Η μικρή φόρμα -αν και δυσκολότερη από ένα εκτενέστερο κείμενο- είναι ιδιαίτερα αγαπητή γιατί έχει τη δύναμη να «αρπάξει από τα μαλλιά» τον εκάστοτε αναγνώστη, όποια ερμηνεία και να δώσει πηγάζοντας από τις εμπειρίες του. Συνεπώς, με το δεύτερο βιβλίο ξεκινώ μια πρόκληση που θα βαθμολογήσει ο χρόνος και οι «παίκτες» αναγνώστες.


«Οδοντωτή μνήμη», Εκδόσεις Ιωλκός
Συγγραφέας: Ευρυδίκη Νικήτα

Εκδόσεις ΙΩΛΚΟΣ
Ανδρέου Μεταξά 12, Αθήνα 106 81
www.iolcos.gr

Ευχαριστώ θερμά τις Εκδόσεις Ιωλκός για την ευγενή παραχώρηση του βιβλίου.