Οι λόφοι της Πόλης

Οι λόφοι στην πόλη

Οι λόφοι στην Αθήνα είναι σαν νησιά που πλέουν στη θάλασσα του αστικού συνονθυλεύματος. Είναι οι πιο έντονες εκφράσεις της ανάγλυφης μορφής του εδάφους, πάνω στο οποίο – ή καλύτερα μαζί με το οποίο – ζει και εξελίσσεται η πόλη ως ένα σύστημα άνω των δύο διαστάσεων.

Οι λόφοι, άλλοτε ως κέντρα της ζωής της πόλης (π.χ. Ακρόπολη, Φιλοπάππου, Πνύκα) και άλλοτε ως εκτάσεις γης, στις οποίες η οικοδόμηση δυσκολεύτηκε να σκαρφαλώσει, αποτελούν σήματα ιστορίας και τοπόσημα – σημεία αναφοράς, φορείς συμβολισμών, πυκνωτές βλεμμάτων και σωμάτων.

Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο είδος υπαίθριων και δημόσιων χώρων, πάνω σε ευάερες κορυφώσεις της πόλης. Κάποιες περιπτώσεις (π.χ. Φιλοπάππου, Πνύκα) συνδυάζουν τις ποιότητες ενός πάρκου και αυτές ενός αρχαιολογικού χώρου.

Ιδιαίτερος είναι ο ρόλος τους στο βίωμα της πόλης, καθώς η μορφολογία τους προκαλεί πιο έντονες αισθητηριακές μεταβολές στο μετακινούμενο σώμα.

Αν το έδαφος αποτελεί την υλική βάση, πάνω στην οποία υψώνεται και διαχέεται η πόλη, τότε όταν αυτό υψώνεται απότομα – σχηματίζοντας λόφους – η σχέση αυτή γίνεται πιο αμοιβαία: εισέρχεται μέσα στη ζωή της πόλης, γίνεται κι αυτό πόλη. Οι λόφοι αποτελούν μια τρισδιάστατη συνάντηση εδάφους-πόλης, σημειώνοντας τα όρια πέρα από τα οποία η οικοδόμηση αδυνατεί να ακολουθήσει την κλίση του εδάφους.

Οι λόφοι δείχνουν τη σημασία της τοπογραφίας ως διαχρονικό ειδοποιό συστατικό της ταυτότητας της Αθήνας.

Λόφοι και αστική εξέλιξη

Η μορφή, το περιεχόμενο και οι ποιότητες του εδάφους, δηλαδή χαρακτηριστικά της τοπογραφίας, ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους, κατευθύνουν τις εγκαταστάσεις πληθυσμών, την οργάνωσή τους, τις μεταξύ τους σχέσεις, καθώς και τις μετακινήσεις τους στο γεωγραφικό πεδίο της Αττικής. Το ανάγλυφο του εδάφους, μαζί με το στοιχείο του νερού (σχέση με ακτές, σχέση με ροές ποταμιών και ρεμάτων) καθόρισαν τη δημιουργία της πόλης στην κεντρικότερη περιοχή του λεκανοπέδιου και διαμόρφωσαν τις κατευθύνσεις των επεκτάσεων της.

Κύριο κριτήριο για την επιλογή της τοποθεσίας εγκατάστασης των πρώτων συγκεντρώσεων πληθυσμών αποτελεί η σχέση με το νερό, είτε πρόκειται για επιλογή παραθαλάσσιων περιοχών είτε για περιοχές από τις οποίες διέρχονται ποτάμια. Ειδικότερα: η προϊστορική Αθήνα, έχοντας ξεκινήσει από την βορειοανατολική ακτογραμμή της Αττικής, προωθήθηκε προς τη νότια και από εκεί κατευθύνθηκε και εγκαταστάθηκε στο λόφο της Ακρόπολης και στα πέριξ αυτού. Ο λόφος της Ακρόπολης αποτέλεσε τον αρχικό πυρήνα ανάπτυξης της πόλης. Ήταν θρησκευτικός, διοικητικός, πολιτικός, αρχαιολογικός και μυθολογικός πόλος, η μήτρα της σημερινής μητρόπολης και ο κεντρικός λόφος της επτάλοφης ιστορικής θεώρησής της Αθήνας.

Από το 1833 και μετά η ρυμοτομία της Αθήνας, πρωτεύουσας πλέον του Ελληνικού κράτους, προσαρμοζόμενη στο στήσιμο του εμπορικού τριγώνου, επεκτείνεται βορειοανατολικά της Ακρόπολης. Συγκεκριμένα, κινείται προς το πεδίο μεταξύ του βόρειου τμήματος της Ακρόπολης και νοτιοδυτικά του λόφου του Λυκαβηττού, με τις ταχύτητες που τα εκάστοτε πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα επέτρεπαν.

Το όριο της πιο έντονης μορφολογίας του εδάφους νότια της Ακρόπολης, ωθεί την περαιτέρω εξάπλωση της Αθήνας προς τα δυτικά και με ακόμα μεγαλύτερη ορμή προς το βορρά. Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα αρχίζει να διασχίζει και το διάσελο μεταξύ του λόφου Στρέφη και του λόφου Λυκαβηττού, ενώ αρκετά αργότερα φτάνει διστακτικά στη νότια πλευρά του λόφου Φιλοπάππου. Η πορεία προς τη βόρεια και την ανατολική πλευρά της πόλης συνεχίζει να πορεύεται, έχοντας μέχρι το 1930 ακουμπήσει τα Τουρκοβούνια.

Τα ονόματα των λόφων

Λυκαβηττός
Υπάρχουν τρεις εκδοχές για την προέλευση του ονόματος ‘Λυκαβηττός’. Η μία προκύπτει από τους κρίνους της ίριδος (ζαμπάκια) που είχε ο λόφος και τους οποίους οι αρχαίοι αποκαλούσαν ‘λύκους’. Μια άλλη ερμηνεία συνδέει το όνομα Λυκαβηττός με τη λέξη ‘λυκαυγές’, δηλαδή το βουνό του Λυκαυγούς: όταν οι Αθηναίοι από τη θέση της τότε πόλης κοιτούσαν προς το βουνό του Λυκαυγούς, έβλεπαν με το ‘χάραγμα’ της αυγής να διαγράφεται η κορυφή του στο αμυδρό φως που είχε ο ουρανός εκείνη την ώρα. Η τρίτη εκδοχή είναι ότι πρόκειται για το προελληνικό όνομα Λουκαμπεττού, που στη γλώσσα των Πελασγών σήμαινε μαστοειδές ύψωμα.

Λόφος Στρέφη
Προέρχεται από το επώνυμο της οικογένεια Στρέφη, η οποία είχε την ιδιοκτησία του λόφου από τα τέλη της βασιλείας του Όθωνα.

Τουρκοβούνια
Το όνομα Τουρκοβούνια έρχεται από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, κατά την οποία ίσχυε η αρχή ότι οι μη καλλιεργήσιμες εκτάσεις ανήκουν στο κράτος. Η εν λόγω λοφοσειρά ως τέτοια κατέληξε να ονομάζεται Τουρκοβούνια.

Λόφος Μουσών/ λόφος Φιλοπάππου
Ο λόφος Φιλοπάππου είναι η ονομασία που έχει επικρατήσει για τον λόφο των Μουσών. Το όνομα ‘Φιλοπαππου’ συνδέεται με το μνημείο του Φιλοπάππου, που κτίστηκε προς τιμή του εξόριστου ηγεμόνα Ιουλίου Αντιόχου Φιλοπάππου. Στην εκδοχή του ως λόφος Μουσών ή Μουσείο, το όνομα προέρχεται από το ηρώο του μυθικού ποιητή Μουσαίου που έζησε, δίδαξε και τάφηκε εκεί. Επίσης, στο χώρο αυτό τιμούνταν οι Μούσες, κάτι που συνδέεται με την ονομασία του λόφου και ως ‘Μουσείον’.

Λόφος Νυμφών/ Αστεροσκοπείο
Η ονομασία ‘Νυμφών’ έχει σχέση με την ύπαρξη του ιερού Νυμφών στο λόφο. Η ονομασία Αστεροσκοπείο σχετίζεται με την ύπαρξη του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών εκεί από το 1842.

Πνύκα
Προέρχεται από τη λέξη Πνυξ, η οποία σημαίνει πυκνός, ένα επίθετο που δηλώνει την μεγάλη περιεκτικότητα ύλης σε περιορισμένο χώρο.

Αρδηττός
Πήρε το όνομά του από το όνομα του αρχαίου ήρωα της Αττικής, Αρδήττης.

Ακρόπολη
άκρη + πόλη

Άρειος Πάγος
Σύμφωνα με μια εκδοχή η λέξη Πάγος σημαίνει Βράχος, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στον θεό Άρη ή στις ‘Αρές’ (Αραί), δηλαδή τις Ερινύες που θεωρούνταν οι αποτρόπαιες θεές της εκδίκησης. Η σύνδεση με τον θεό Άρη μπορεί να αφορά και την αρχαιότερη σημασία της λέξης ‘Άρης’ που ήταν φόνος. Αυτή η ερμηνεία παραπέμπει στην χρήση του χώρου ως έδρα της ‘Εν Αρείω Πάγω’ Βουλής (ή Άνω Βουλής). Αρκετές απόψεις συγκλίνουν στο ότι ο χώρος αυτός ήταν δικαστήριο: μια αφήγηση μιλά για δικαστήριο στο οποίο ενήχθη ο Άρης από τον Ποσειδώνα. Άλλη ερμηνεία συνδέει την ονομασία του λόφου με τη χρήση του ως τόπο που προσέφεραν θυσία στο θεό Άρη οι Αμαζόνες.

Λόφος Φινόπουλου
Προέρχεται από το επίθετο ενός ιδιοκτήτη (για μια περίοδο) του λόφου.

Λόφος Άγρας
Προέρχεται από το όνομα Άγρα ή Αργαία ή Άγραι του αρχαίου οικισμού/ δήμου της Αθήνας, στον οποίο βρισκόταν ο λόφος. Το όνομα του αρχαίου δήμου συνδέεται με τη μυθική ηρωίδα Άγραυλο τη νεότερη, κόρη του βασιλιά της Αθήνας Κέκροπα και της Αγραύλου της πρεσβύτερης.

Λόφος Σκουζέ
Όνομα που προέρχεται από την γνωστή αθηναϊκή οικογένεια Σκουζέ που είχε στην κατοχή της την περιοχή όπου βρίσκεται ο λόφος, συμπεριλαμβανομένου και του λόφου.

Λόφος Ιππίου Κολωνού
Κολωνός σημαίνει λόφος, ενώ το ‘Ιππίος’ προέρχεται από το ναό του Ιππίου Ποσειδώνα που ήταν ο προστάτης της περιοχής.

Λόφος Αγοραίου Κολωνού
Κολωνός σημαίνει λόφος, ενώ το ‘Αγοραίος’ συνδέεται με την γειτνίασή του με την Αρχαία Αγορά της Αθήνας.

Aπό τους δρόμους στους λόφους με το σώμα

Ανεβαίνουμε και κατεβαίνουμε μαζί με το έδαφος απάνω εις τα κυρτώματα του, τους γήλοφους, τα όρη η βαθιά μέσα στις κοιλάδες. Χαιρόμαστε την επίπεδη έκταση της πεδιάδας, μετρούμε τη γη με τον κόπο του κορμιού μας.
Το έρημο τούτο μονοπάτι είναι απείρως ανώτερο από τις λεωφόρους των μεγαλουπόλεων. γιατί με την κάθε πτυχή του, με τις καμπές του, τις άπειρες εναλλαγές της προοπτικής του χώρου που παρουσιάζει, μας μαθαίνει τη θεία υπόσταση της ατομικότητας της υποταγμένης εις την αρμονία του όλου
(Δ. Πικιώνης, «Συναισθηματική Τοπογραφία» 1935, σελ. 73)

Κατά την μετακίνηση μεταξύ διαφορετικών υψομέτρων, μπορεί κανείς να αντιληφθεί τις κλίσεις και τις εντάσεις του εδάφους, μέσα από την αίσθηση κατάβασης και ανάβασης, η οποία αναπτύσσεται σε συνέργεια με τις αισθήσεις ανύψωσης και βύθισης. Η κόπωση που ενίοτε προκαλεί μια ανηφόρα, το λαχάνιασμα και η τάση στα πόδια, η έλξη από το κατηφορικό έδαφος, ο ίλιγγος του απότομου ύψους, το ίδρωμα τους πιο θερμούς μήνες, αποτελούν στοιχεία της αλληλεπίδρασης του μετακινούμενου σώματος με το έδαφος. Μια τέτοια εμπειρία είναι ιδιαίτερα έντονη κατά την μετακίνηση μεταξύ του λόφου του Στρέφη και του λόφου του Λυκαβηττού, καθώς υπάρχει μεγάλη εναλλαγή υψομέτρου σε συγκριτικά μικρή απόσταση.

ΤΟ ΤΟΠΙΟ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΑΝΩΝΥΜΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΜΑ ΠΑΝΤΟΤΕ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΔΡΑΣΗΣ, ΔΙΑΡΚΩΣ ΗΜΙΤΕΛΕΣ, ΠΟΥ ΔΕΧΕΤΑΙ ΔΙΑΡΚΩΣ ΠΡΟΣΘΗΚΕΣ. Η ΣΧΕΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΚΑΙ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ ΣΥΝΙΣΤΑΤΑΙ ΣΕ ΜΙΑ ΔΙΑΡΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΟΜΗΣΗΣ. ΤΟ ΤΟΠΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΕΣΟ ΓΙΑ ΔΡΑΣΗ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΩΝ ΔΡΑΣΗΣ. ΤΑ ΤΟΠΙΑ ΒΙΩΝΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕ ΑΥΤΑ
Christopher Tilley, A Phenomenology of the Landscape, 1994.

Κατά τα ανεβοκατεβάσματα στους λόφους, και ειδικά στους πιο ψηλούς, όπως είναι η περίπτωση του Λυκαβηττού (277μ.), το σώμα – από τις πατούσες μέχρι το κεφάλι – συλλέγει αποσπάσματα διαφορετικών εικόνων, ήχων, μυρωδιών, απτικών ερεθισμάτων, ατμοσφαιρών και τις (ανά) συνθέτει διαρκώς. Έτσι δημιουργεί αυτό που λέμε τοπίο ως κάτι πολύ πιο πλούσιο της μιας εικόνας.

Οι πανοραμικές εικόνες από τα μεγαλύτερα ύψη των λόφων περιλαμβάνουν παραπάνω από αυτά που το μάτι βλέπει: δημιουργούνται από το συνάθροισα όλων των διαφορετικών μοναδικών καρέ βιώματος του μετακινούμενου σώματος. Επιπλέον, η σταδιακά συγκροτούμενη πανοραμική εικόνα του συνονθυλεύματος της πόλης, που σε κάποιες περιπτώσεις (π.χ. Λυκαβηττού, Τουρκοβουνίων, Φιλοπάππου και της Ακρόπολης) περιλαμβάνει και μεγάλη έκταση θάλασσας, ενσωματώνει και όλες τις αισθητηριακές και συναισθηματικές μεταβολές που προηγήθηκαν, ενώ θα εμπλουτιστεί από αυτές που έπονται.

Αντίστοιχα, οι λόφοι δεν είναι μόνο η θέαση της κορυφής τους από το δρόμο. Εν ολίγοις, είναι όλη η διαδικασία μετάβασης σε αυτούς, όλη η αναμέτρηση του σώματος και του βιώματος με τη μορφή τους.

Ακόμα κι αν αποκολληθούν τα μάτια αποκολληθούν από το πεδίο της εμπειρίας (π.χ. βλέποντας μια αεροφωτογραφία), η μνήμη προηγούμενων βιωμάτων ανάβασης-κατάβασης και ανύψωσης-βύθισης μπορεί να κάνει την εικόνα να θυμίσει στο σώμα τον κόπο του να ανέβει σε ένα λόφο, την εναλλαγή μυρωδιών και ήχων. Αυτό γίνεται από μια άλλη θέση, η οποία εμπλουτίζει και να μεταβάλλει περαιτέρω κάθε προηγούμενη εμπειρία.

Οι λόφοι, εκτός από το ρόλο τους στην εξέλιξη της πόλης και στην εμπειρία της καθημερινότητας της, αποτελούν σημαντικούς δημόσιους και, εντός εισαγωγικών, πράσινους χώρους στην Αθήνα. Στη μέτρηση της δισδιάστατης έκτασής τους, και ακόμα περισσότερο στον υπολογισμό του τρισδιάστατου όγκου τους, οι περισσότεροι λόφοι, αποτελούν αρκετά πλατιές ευκαιρίες χωρο-χρονικής παύσης από τους περιβάλλοντες ρυθμούς της πόλης. Άλλοτε είναι προορισμοί κι άλλοτε ‘εμπόδια’ προς προσπέλαση ή περικύκλωση, που παρεμβάλλονται στις συνέχειες των ροών μετακίνησης στην πόλη.

Οι πιο δημοφιλείς λόφοι στην κεντρικότερη Αθήνα είναι το σύμπλεγμα των λόφων Φιλοπάππου – Πνύκας – Νυμφών και ο λόφος του Λυκαβηττού, εκτός από την Ακρόπολη και τον Άρειο Πάγο. Ο λόφος του Φιλοπάππου και η Πνύκα ίσως αποτελούν το πιο ζωντανό ‘πάρκο’ της κεντρικότερης Αθήνας, ενώ είναι τοπικής και υπερτοπικής εμβέλειας ταυτόχρονα. Ειδικά ως μια σχετικά ενιαία έκταση μαζί με το λόφο των Νυμφών/ Αστεροσκοπείο, αποτελούν πόλους έλξης τουριστών, κατοίκων από τα Πετράλωνα και το Κουκάκι, καθώς και από πιο μακρινές περιοχές της Αττικής. Ιδιαίτερες – για τα αθηναϊκά δεδομένα – είναι οι περιπτώσεις ανθρώπων που επιλέγουν να περάσουν όλη τη μέρα τους εκεί, κάνοντας πικνικ ή ακόμα και οργανώνοντας ολοήμερες αυτοσχέδιες γιορτές που τους πιο θερμούς μήνες του χρόνου διαρκούν και μέχρι τη νύχτα. Η δυνατότητα επίσκεψης του πεδίου αυτού χωρίς κάποιο αντίτιμο και χωρίς χρονικούς περιορισμούς συμβάλλει σημαντικά στη ζωντάνια του λόφου, επιτρέποντάς του να επηρεάζεται λιγότερο από την ανατολή και τη δύση του ηλίου. Αντίστοιχα δημοφιλής, επίσης τοπικά και υπερτοπικά, είναι ο λόφος του Λυκαβηττού και κυρίως η κορυφή όπου βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Εκεί θα συναντήσει κανείς τουρίστες και Αθηναίους που κάνουν περίπατο, ενώ στο πλάτωμα μπροστά από το θέατρο του Λυκαβηττού (του οποίου αρχιτέκτονας ήταν ο Τάκης Ζενέτος) παρατάσσονται παρκαρισμένα οχήματα, διεκδικώντας κι αυτά λίγο δικαίωμα στη θέα. Η πρόσβαση με αυτοκίνητο εντός της υπαίθριας έκτασης του λόφου πιθανώς ενθαρρύνει την περιπλάνηση εκεί όσων αποθαρρύνονται από το μεγάλο ύψος και κατ’ επέκταση από τον μεγαλύτερο κόπο ανάβασης που χρειάζεται.

Αθηνά Σταματοπούλου
Website: https://www.athina-stamatopoulou.com
Email: [email protected]
Αρχιτέκτονας μηχανικός – ερευνήτρια