«Υπάρχουν πράγματα γνωστά και πράγματα άγνωστα. Ανάμεσα τους υπάρχουν πόρτες»

JAMES DOUGLAS MORRISON (1)

Από τον Θανάση Σοφίου

Μερικές τέτοιες πόρτες μας ανοίγει ο Φώτης Βλαστός με το πρώτο του βιβλίο Η ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ (εκδόσεις Μικρή ΄Αρκτος, Αθήνα 2016, σελ.272). Πρόκειται για 22 σύντομες, αυτοτελείς ιστορίες (μικρά διηγήματα) που κατατάσσονται σε τέσσερα μέρη (η εικόνα – ο μηχανισμός – η πληροφορία – η πιθανότητα), καταδεικνύουν τη συμπύκνωση της σκέψης του συγγραφέα και συνθέτουν το συνολικό αφήγημά του.

Ο Βλαστός, με πρώτη ύλη ιστορικά/πραγματολογικά στοιχεία και το πάντρεμα αυτών με τη δική του (μικρο)μυθοπλασία (2) μας ταξιδεύει μέσα από τις ιστορίες του στο χώρο (από την αρχαία Ασσυρία μέχρι το διάστημα στον αστερισμό της Τρόπιδας) και στο χρόνο (από το 811 π.Χ. μέχρι το 3001 μ.Χ.) με βασικό θελκτικό από λογοτεχνική άποψη στοιχείο, το δυσδιάκριτο των ορίων μεταξύ πραγματικού και φανταστικού. Ουσιαστικά πρόκειται για το ατελείωτο ταξίδι της σκέψης κατά την περιπέτεια της ανθρώπινης εξελικτικής διαδικασίας. Είναι προφανής η αγωνιώδης προσπάθεια των ηρώων/πρωταγωνιστών/χαρακτήρων του βιβλίου για την αποκάλυψη των μυστηρίων και αινιγμάτων της ζωής και της ύπαρξης μέσω της αναζήτησης, των ανακαλύψεων, των εφευρέσεων, της καινοτομίας και εν τέλει της απεξάρτησης κατά το δυνατόν από τις αδυναμίες του ανθρώπου. Κύριες κινητήριες δυνάμεις προς την κατεύθυνση αυτή είναι τα στοιχεία της έκπληξης και του θαυμασμού, τα βασικά κίνητρα ενεργοποίησης και ανάτασης του ανθρώπου. Με άλλα λόγια, η αναζήτηση της συγκίνησης.

Εν τω μεταξύ, μια πλειάδα πιονέρων ηρώων, πρωταγωνιστών του αφηγήματος του Βλαστού, στροβιλίζεται στη δίνη του ονείρου, του μύθου, της Ιστορίας και του χωροχρόνου:

Από τον κλειστό ορίζοντα του Ασσύριου αυτοκράτορα Adad-Nirari III που δεν μπορούσε να αγναντέψει τα πέρατα της αυτοκρατορίας του εκ του γεγονότος ότι ήτο μύωψ (Πιο κοντά), μέχρι τους ανοιχτούς ορίζοντες των Ισπανών θαλασσοπόρων αδελφών Aurelio και Felipe στις θάλασσες της Καραϊβικής την εποχή των μεγάλων θαλασσοποριών (Το ναυάγιο), από την ακμή της διαφθοράς κατά την παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στα χρόνια του Νέρωνα που φαίνεται ανάγλυφα από τη διαθήκη του δολοφονημένου από το τυραννικό καθεστώς φιλοσόφου Lucius Annaeus Seneca και το απαντητικό γράμμα του υποψηφίου για εκτέλεση αδελφού του Markus Annaeus Novatus (Ο κωδίκελλος), μέχρι την απόπειρα δολοφονίας στην προεπαναστατική Ρωσία του συντηρητικού συνταγματάρχη Sergei Boyarov από τον ταξικό εχθρό του επαναστάτη Mikhail Moroshkin, η οποία απέτυχε καθώς οι υποψήφιοι θύτης και θύμα παρουσίασαν αιφνιδιαστικά και ταυτόχρονα οξείες κρίσεις στην υγεία τους (Τικ τακ τικ) και από την ιστορία του Hayy Ibn Yaqzan που βρήκε παρατημένο, βρέφος ακόμη, ένα θηλυκό ζαρκάδι, τον «υιοθέτησε» και τον μεγάλωσε σαν φυσική του μητέρα, μετά το θάνατο της οποίας ο Hayy αντιμετωπίζει μόνος του την πραγματικότητα του κόσμου και ανακαλύπτει την αφηρημένη σκέψη (Μαμά), μέχρι την ιστορία του καρδιοπαθούς φιλοσόφου Λευκίππου τον 4ο αιώνα π.Χ. που προκειμένου να θεραπευτεί βιώνει μια περιπέτεια και καταλήγει στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου αναρωτώμενος «…..Πως ένας άνθρωπος μπορεί να γεννήσει χρόνο για τον εαυτό του; Πως γεννιέται ο χρόνος; Πως γεννήθηκε ο χρόνος στις απαρχές του κόσμου; Υπήρχε πριν από τον κόσμο και θα υπάρχει και μετά από αυτόν ή γεννήθηκε και θα πεθάνει μαζί του; Πως συσχετίζεται ο εσωτερικός χρόνος του ανθρώπου με τον κοσμικό χρόνο; …..Πως συσχετίζεται ο χρόνος με τον χώρο; …..» (Λευκίππου εγκοίμησις).

Η ιστορία όμως που αποτελεί κομβικό σημείο του βιβλίου και για το λόγο αυτό προτείνεται στους αναγνώστες…να διαβαστεί πρώτη (!) ακριβώς γιατί καταδεικνύει τη μεθοδολογική προσέγγιση του συγγραφέα και το πώς αυτός βλέπει τα πράγματα, είναι αυτή του γέρου επιστήμονα ευγονιστή Bai που εργάζεται σ’ ένα κέντρο ευγονικής (κάπου στο μέλλον) απασχολούμενος με προγράμματα γονιδιακής επιδιόρθωσης και ο οποίος έχει αναπτύξει μια ολοκληρωμένη υπόθεση ανθρώπινης παρέμβασης στον κόσμο της ύλης, μια θεωρία του νοητού όλου, για το πώς δηλαδή θα μπορούσε να μελετηθεί ο κόσμος.  Σύμφωνα λοιπόν με αυτή τη θεωρία  Samekh  (Samekh είναι το 15ο γράμμα του φοινικικού αλφαβήτου που γέννησε το ελληνικό Ξ) ή σχέδιο δυναμικής ευταξίας ο κόσμος θα μπορούσε να παρασταθεί και μελετηθεί σε τρία οριζόντια επίπεδα: σ’ ένα κατώτερο Στοιχειακό (μικρόκοσμος), σ’ ένα μεσαίο Βιολογίας και σ’ ένα ανώτερο Συμπαντικό (μακρόκοσμος). ΄Ενας ηθικός παράγοντας, ο τρέχον ηθικός προβληματισμός με τη μορφή μιάς γραμμής που τέμνει κάθετα, διαπερνά και άρα συνδέει τα τρία αυτά επίπεδα, αποτελεί το κρίσιμο σημείο. ΄Ολα τα ως άνω επίπεδα χαρακτηρίζονται από ένα συνεχές μεταβλητότητας, από πράγματα που ο άνθρωπος μπορεί να μεταβάλει λιγότερο ή περισσότερο. Το σημείο επαφής της επιστημονικής και της ηθικής έρευνας είναι η έννοια της κλίμακας (3). Αναρωτιέται ο γέρο Bai «…..η σκέψη – εκατομμύρια χημικές αντιδράσεις που μεταβάλλουν συνεχώς τη δραστηριότητα εκατομμυρίων νευρώνων. Μια δυναμική ευταξία, που κάνει τα αμέτρητα ένα και το ένα νοητό…..».

Από το μέσον (in medias res) αρχίζει τις περισσότερες από τις ιστορίες του ο συγγραφέας σύμφωνα με την κλασική μέθοδο (4). Σύλληψη, σύνθεση, μορφή, περιεχόμενο και μύθος σχηματίζουν ένα εξαιρετικό αφήγημα. Η αφήγηση γοργή, με έντονη νοηματική συμπύκνωση (πολλές φορές σε μια φράση ή σε μικρό κειμενικό χώρο προσδιορίζεται ένας ολόκληρος κόσμος) (5) και ταυτόχρονα κρατά συνεχώς αμείωτο το ενδιαφέρον με τα στοιχεία της αγωνίας, της έκπληξης και της ανατροπής. Η εξιστόρηση των δρώμενων παράγει ευφάνταστες και όμορφες εικόνες τοπίων τόσο εξωτερικών, όσο και εσώτερων (με την ανάλυση των χαρακτήρων και της ψυχολογίας των ηρώων του έργου καθώς και φιλοσοφικών στοχασμών). Το ύφος και η πλοκή διακρίνονται κατά περίπτωση από στοιχεία ιστορικού, κοινωνικού μυθιστορήματος, μυθιστορήματος επιστημονικής φαντασίας, κάποτε δε και αστυνομικού (π.χ. Τικ τακ τικ).

Από τις 22 σύντομες ιστορίες του Βλαστού 2 πραγματεύονται την όραση ως φαινόμενο (Εμπεδοκλής: Ωδή στην Αφροδίτη – Ο κυνηγός των ακτίνων και ο γάιδαρός του), 2 τη βελτιστοποίηση της ανθρώπινης όρασης μέσω της επινόησης οπτικών βοηθημάτων (Πιο κοντά – Omne simile non est idem), 3 κινούνται στο χώρο της επιστημονικής φαντασίας (Κάνωπος – Ξ – Κατοικήσιμη ζώνη) και οι λοιπές αναφέρονται σε ιστορικά, κοινωνικά, τεχνολογικά, ψυχολογικά και ιατρικά γεγονότα και παράδοξα. Μήπως όλες αυτές οι μικρές ιστορίες σαν αυτές του βιβλίου του Φώτη Βλαστού δεν συνθέτουν τελικά την μεγάλη/συνολική Ιστορία του ανθρώπου;

Αλλά τι είναι το κύμα; Έχει τη φυσική του σημασία ή συμβολικό χαρακτήρα; Εξαρτάται από την οπτική που το βλέπει κανείς. ΄Εχει λεχθεί ότι όταν διαβάσεις με επιμέλεια ένα βιβλίο είναι σα να το έχεις ξαναγράψει εσύ για τον εαυτό σου. Το κύμα είναι η ζωή, όχι η ζωή γενικά και αφηρημένα αλλά συγκεκριμένα μία ύπαρξη, μία οντότητα που κάπου εκεί έξω μεσοπέλαγα ψάχνει απεγνωσμένα να βρεί τις συντεταγμένες και τις ισορροπίες της. Το κύμα αφορά άτομα ή κοινωνίες; (6)  Θα μπορούσε και τα δύο! Η ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ, το πρώτο βιβλίο του Φώτη Βλαστού διακρίνεται από μία ιατροφιλοσοφική (7) – ολιστική προσέγγιση των πραγμάτων.

Ο Φώτης Βλαστός, ιατρός κατ’ επάγγελμα με αξιόλογες σπουδές στην Ιατρική στην Ελλάδα και το Εξωτερικό, έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την Επιστημολογία (8) και με την Αφήγηση σαν δομικό στοιχείο της ανθρώπινης πνευματικής δραστηριότητας. Η Ιατρική, η Βιολογία γενικότερα καθώς και οι φιλοσοφικοί στοχασμοί διαυλακώνουν το βιβλίο. Είναι εμφανής παντού η αέναη πάλη των δυνάμεων που ενεργούν υπέρ της ζωής (με σύμμαχο και την Ιατρική) και των δυνάμεων που αντιμάχονται τη ζωή. Το λογοτεχνικό ταλέντο και η λογοτεχνική  ικανότητα του συγγραφέα δεν θα πρέπει να συγχέεται με την ιδιότητα του ιατρού, αν και το ένα επηρεάζει έντονα το άλλο.

Είναι αξιοθαύμαστος ο αριθμός των πληροφοριών, γνώσεων και αποσταγμάτων σοφίας που εμπεριέχονται στο βιβλίο, δοσμένων όμως με ένα συστηματικό τρόπο που τροφοδοτούν τη σκέψη και τον περαιτέρω προβληματισμό (9) αλλά ικανοποιούν ταυτόχρονα και το Αριστοτελικό «τέρπειν άμα και διδάσκειν». Το βιβλίο προφανώς απευθύνεται σε ενημερωμένους και απαιτητικούς αναγνώστες. Εν κατακλείδι, πρόκειται για ένα συναρπαστικό ταξίδι στο χωρόχρονο, μια διεισδυτική ματιά στο μικρο-μακρόκοσμο. Η επίγευση που μας μένει ολοκληρώνοντας την ανάγνωση του βιβλίου είναι ότι όλα είναι προεκτάσεις μιάς θεμελιώδους συνεκτικότητας καθώς και ότι το Σύμπαν δεν μπορεί να συμπιεστεί στις σκέψεις και αντιλήψεις του ανθρώπου, αλλά ο άνθρωπος πρέπει να διευρύνει τη διάνοιά του για να το καταλάβει.

Τέλος, θα ήταν παράλειψη να μην αποδώσουμε τα εύσημά μας στον εκδοτικό οίκο «Μικρή ΄Αρκτος» και στους ανθρώπους του, για την προσπάθειά τους να προωθούν αξιόλογα έργα, έργα που έχουν κάτι να πουν, μέσα στη σημερινή πραγματικότητα στο χώρο των εκδόσεων.

Ο Θανάσης Σοφίου είναι οικονομολόγος και ερασιτέχνης φωτογράφος. Κείμενα και φωτογραφίες του έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα περιοδικά και εφημερίδες.

                                         ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΑΝΑΦΟΡΕΣ

(1) JIM MORRISON (1943-1971), Αμερικανός ποιητής, συνθέτης και τραγουδιστής, επηρεασμένος στη ρήση του αυτή από το μυθιστόρημα «Οι πόρτες της αντίληψης» του Aldous Huxley και τη φράση του William Blake «Αν οι πόρτες της αντίληψης καθαρίζονταν, το καθετί θα παρουσιαζόταν στον άνθρωπο όπως πραγματικά είναι: άπειρο».

(2) Περί μικρομυθοπλασίας βλ. Δήμητρα Ι. Χριστοδούλου – Dr Lauro Zavala, Μικρομυθοπλασία: κύρια χαρακτηριστικά, θεωρητικές προσεγγίσεις και προοπτικές, Διεθνές Συνέδριο Μικρομυθοπλασίας, Οκτώβριος 2014, Κεντάκι Η.Π.Α., www.bonsaistoriesflashfiction.wordpress.com

(3)  Στη θεωρία Samekh προσιδιάζει η Συστημική θεωρία που προέρχεται από τις επιστήμες της Βιομηχανικής Κοινωνιολογίας, του Management και της Κυβερνητικής. Σύμφωνα με τη Συστημική θεωρία κάθε έννοια, οντότητα, σύνολο ή ομάδα συνόλων απαρτίζουν ένα σύστημα το οποίο περικλείει άλλα μικρότερα (υπο)συστήματα και ταυτόχρονα το ίδιο αυτό σύστημα είναι μέρος ενός άλλου (υπερ)συστήματος. ΄Όλα τα συστήματα επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω εισροών, εκροών, ανατροφοδότησης και άρα μετασχηματίζονται.

(4) Ο ιδανικός επικός ποιητής-και κατ’ επέκταση μυθιστοριογράφος-τοποθετεί τον αναγνώστη στο μέσο των πραγμάτων (in medias res) όπως μας λέγει ο Λατίνος Οράτιος στο έργο του Ars Poetica (Η τέχνη της ποίησης). Αυτή είναι και η κοινή, κλασική μέθοδος εξιστόρησης, σε αντίθεση με τη μέθοδο ab ovo, τη λεπτομερή δηλαδή εξαρχής έκθεση των γεγονότων σ’ ένα λογοτεχνικό έργο (from the very beginning).

(5)  «…..τα εν ολίγαις λέξεσιν πολλήν περιέχοντα ουσίαν» σύμφωνα με τη Γραφή όπως αναφέρει ο Εμμανουήλ Ροίδης (Η Πάπισσα Ιωάννα, εκδόσεις Γαλαξία, Αθήνα 1970, σελ.77).

(6) Για το «κύμα» που αφορά κοινωνίες και εξηγεί τις αλλαγές στις συλλογικές συμπεριφορές των ανθρώπων ανάλογα με τις οικονομικές διακυμάνσεις βλ. Το «μεγάλο κύμα» του Nikolai Kondratiev (Γιώργος Ηλιόπουλος, περιοδικό Hellenic Nexus, Ιούνιος-Ιούλιος 2009).

(7) Ιατροφιλόσοφοι, από τους προομηρικούς χρόνους μέχρι τους λόγιους του 19ου αιώνα, ιατροί που συνδυάζουν την τέχνη και επιστήμη τους με τη φιλοσοφία.

(8) Επιστημολογία ή Λογική της ΄Ερευνας ή Φιλοσοφία της Επιστήμης είναι η κριτική διερεύνηση της επιστημονικής σκέψης και η ανάλυση των πορισμάτων των επιστημών με κριτήρια που επιδιώκουν την ορθολογική διαμόρφωση της επιστημονικής δραστηριότητας…..Η Επιστημολογία είναι μία μεταθεωρία των επιστημών (metascience of science), αφού έχει ως αντικείμενο όχι την πραγματικότητα (αυτό είναι έργο των επιστημών) αλλά την ίδια την επιστήμη, βλ. Πέτρου Γέμτου, Μεθοδολογία της Οικονομικής, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1984, σελ.21.

(9)  «Που είναι η σοφία που χάσαμε μέσα από τη γνώση; 

Που είναι η γνώση που χάσαμε μέσα από την πληροφορία;» 

T.S. ELLIOT